سیری در زندگی طلبگی

لینک روزنامه ایران - در یکی از روزهای نسبتا سرد زمستانی، در دفتر مؤسسه «مفتاح کرامت» شهر قم، میهمان حجت الاسلام و المسلمین «محمد سروش محلاتی» بودم تا با او درباره تجربه طلبگی، خاطرات آن دوران و دغدغه های اجتماعی و علمی اش گفت وگو کنم. در این دیدار، طمأنینه و اخلاق نیکوی این استاد حوزه علمیه قم برایم درس آموز بود. تبار فکری سروش محلاتی به مرحوم مطهری و بهشتی بازمی گردد و همین امر سبب شده که وی در زمره «نواندیشان دینی» قرار گیرد. نکته جالب توجه در این مصاحبه، ذکر ایشان از تجربه کار مطبوعاتی در دهه 60 و 70 بود. وی برخلاف برخی از طلاب و روحانیون، دستی بر قلم دارد و اساساً پیش تر از اینها، آشنایی من با ایشان از همین طریق حاصل شد. *** *جناب محلاتی، شما اهل محلات هستید؟ دوران کودکی خود را در این شهر سپری کردید؟ بنده متولد سال 1340 هستم در محلات. البته در محلات زندگی نکردم ولی به دلیل اینکه پدرم محلاتی بود و فصل تابستان را ایشان از قم به محلات می آمد من هم در یک تابستانی در محلات به دنیا آمدم ولی بعد از آن، مدتی با خانواده در قم زندگی کردیم. پس از آن، پدرم از طرف امام خمینی(ره) به کاشان منتقل شدند و چند سالی هم در کاشان بودیم و بعد آمدیم تهران. * پدرتان از طرف امام(ره) برای چه کاری به کاشان منتقل شدند؟ ایشان در سال 1342 به عنوان روحانی و برای کارهای تبلیغی به آنجا اعزام شدند. یک حکم و دستخطی هم از حضرت امام خمینی(ره) هست که مخاطبش مردم همان منطقه هستند. به هر حال من در تهران دوره ابتدایی و دروس راهنمایی و قسمتی از دروس دبیرستان را خواندم در مدرسه علم و دین در نارمک و بعدش هم دبیرستان احمدیه و بعد از آن هم در سال 1355 به قم آمدم. ابتدا در مدرسه رسالت مشغول شدم و بعد از یک سال هم در مدرسه کرمانی ها بودم و بعد در درس های آزاد حوزه تحصیلم را ادامه دادم. *دوره دبیرستان را به اتمام رساندید؟  من دیپلم نگرفتم. فقط درس های مورد نیازی مثل زبان را می خواندم و کلاس می رفتم. *ورود شما به حوزه و انگیزه طلبگی شما بیشتر به روحانی بودن پدرتان مربوط می شد؟ این موضوع مؤثر بود چرا که هم پدرم و هم پدر مادرم در قم روحانی بودند. علاوه بر اینها، نزدیکان دیگری نیز داشتم که روحانی بودند و همین ها موجب علاقمندی در من شد. کما اینکه بعد از من هم دو برادرم طلبه شدند. *در این دوره چه اساتیدی داشتید؟ اساتید دوره سطح من در اصول فقه؛ آیت الله «سیدمصطفی محقق» در شرح لمعه، مرحوم آیت الله «اشتهاردی» در مکاسب، آیت الله «سید علی محقق» در کفایه، آیت الله ستوده و در رسائل آیت الله «موسوی تهرانی» بودند. نخستین استاد درس خارج من آیت الله «مرتصی حائری» بودند که سه سال در درس فقه ایشان شرکت کردم. پس از فوت ایشان، حدوداً در سال 1364، یک روزی زنگ زدم به آیت الله «شبیری زنجانی» و از ایشان اجازه خواستم که در درس خارج ایشان شرکت کنم و استاد نیز اجازه دادند. *پس، پیش از آن با آیت الله شبیری زنجانی ارتباط داشتید؟ خیر! ولی از فضل و علمیت ایشان شنیده بودم. فکر کردم که دنبال استادی باشم که قوی باشد. ایشان شب ها بعد از نماز جماعت در حرم، در منزل درس می گفتند که آن موقع تقریباً هفت شاگرد داشتند. *برای شما در انتخاب اساتید، انقلابی بودن آنان مهم بود یا معیار دیگری داشتید؟ اساساً در حوزه چنین معیاری مطرح بود؟ بله! در دهه نخست انقلاب اسلامی این مسائل جدی بود و معمولاً طلبه ها روی این مسائل ملاحظاتی داشتند. البته من به لحاظ شخصی، انقلابی بودن را شرط نمی دانستم ولی ضد انقلابی بودن را مانع می دانستم. یعنی اگر استادی واقعاً با انقلاب و امام(ره) میانه خوبی نداشت و آن را ابراز می کرد؛ من در درسش شرکت نمی کردم ولی در درس های اساتید غیر انقلابی که موضع منفی هم نداشتتند؛ شرکت می کردم. به هر حال درس فقه آقای شبیری زنجانی درس اصلی من بود که از سال 1364 و در حدود پانزده سال ادامه داشت. اصول فقه را نیز نزد آیت الله «وحید خراسانی» حدوداً از سال 1363 شروع کردم که در سال های متمادی ادامه داشت و همینطور درس مرحوم آیت الله تبریزی. در درس بقیه اساتید حوزه نیز به خاطر کسب تجربه شرکت کردم. به طور مثال، چند سالی در درس مرحوم آقای منتظری حضور یافتم. ایشان چند سال بحث ولایت فقیه را داشتند که بعدها به صورت کتاب درآمد. درس آقای صانعی را نیز برای مدتی شرکت کردم. در درس آقای فاضل لنکرانی هم مدتی (البته کمتر از آن دو استاد دیگر) حضور یافتم. *اشاره کردید که اصول را نزد آقایان وحید خراسانی و تبریزی خواندید و فقه را هم نزد آقای شبیری زنجانی. پس چه شد که علاقه و حوزه پژوهشی شما به «فقه سیاسی» گرایش پیدا کرد؟ این علاقه ای نبود که از اساتید به من منتقل شده باشد؛ بلکه این علاقه تحت تأثیر فضای جدیدی بود که امام خمینی(ره) در طلاب جوان به وجود آورده بود و من هم در درس ها به دنبال این نبودم که موضوعات را از اساتیدم اخذ کنم؛ بلکه درصدد بودم که روش و شیوه اجتهاد و استنباط را از آنان بگیرم. به نظرم می رسید با این تجربه ای که در درس های مختلف کسب کردم؛ شیوه آیت الله شبیری زنجانی در فقه، متقن ترین شیوه است و درس ایشان مزایای خیلی خوبی دارد. البته ایشان عمدتاً از نظر سبک، تحت تأثیر مرحوم آیت الله بروجردی بود. سبک آقای شبیری با سبک مرحوم منتظری تشابه زیادی داشت البته از بعضی جهات هم تفاوت داشت. آقای منتظری اعتناء و توجهش به «فقه عامه» بیش از آقای شبیری بود. آقای شبیری تتبعش در ادله، و در روایات بیشتر است به خصوص در نظرات ایشان، تتبع در اقوال و ریشه یابی اقوال، قوی تر از بقیه اساتید دیده می شود. به علاوه، دقت نظر ایشان هم ممتاز است. به خصوص که آیت الله شبیری در سندشناسی هم تبحر خاصی دارند. بنابراین آن چیزی که برای من اهمیت داشت این روش ها بود. ولی دغدغه های من عیناً دغدغه های اساتید نبود. دغدغه ها از بیرون حوزه ذهن مرا درگیر کرده بود؛ نه از داخل حوزه. و منشأش نیز تعلق خاطر زیادی بود که نخست نسبت به آقای مطهری پیدا کردم، که بعد از مدتی این تعلق خاطر نسبت به آقای بهشتی نیز پیدا شد. بله! آقای مطهری قبل از انقلاب در روزهای پنج شنبه و جمعه به قم می آمد. ایشان یک درس اسفار در مدرسه رضویه می گفتند که در آن فضلای حوزه از جمله آیت الله «سیدحسن طاهری خرم آبادی» شرکت می کردند و البته ما که بچه طلبه بودیم، اسفار نمی توانستیم برویم و استفاده کنیم. آقای مطهری یک درس دیگری هم داشتند به نام «معارف قرآن» که آن را در حسینیه ارک برگزار می کردند که این درس عمومی بود و من در آن شرکت می کردم. *این تعلق خاطر پیش از شهادت این بزرگواران در شما به وجود آمده بود؟ علاوه بر اینها، من کتاب های ایشان را در سال های 55 و 56 خیلی با علاقه می خواندم. در سال 56 و 57 سخنرانی ایشان در تهران و در دانشگاه های مختلف خیلی زیاد شده بود. در آن یک سال آخر تا زمان شهادتشان(سال 58) در جلساتی که در تهران و در دانشکده الهیات داشتند؛ من بسیار جدی در این جلسات شرکت می کردم. به هر حال این ارتباط، دغدغه های خاصی در علوم انسانی به من منتقل می کرد که همان ها به زندگی من از نظر فکری و فرهنگی جهت می داد. آن موقع البته مرحوم شهید بهشتی آثار مکتوب چندانی نداشت و مثل آقای مطهری نیز اهل سخنرانی نبود. لذا من ارتباط مستقیم در آن مقطع با مرحوم بهشتی نداشتم تا زمان انقلاب که با ایشان آشنا شدم. به هر حال، آثار مرحوم بهشتی بعد از شهادتش، دغدغه هایی در من بوجود آورد. بعد از این وقایع، در فضای سال های 58 و 59 مسأله جدی تری بوجود آمد. امام خمینی(ره) در ارتباط با مسائل فقهی دیدگاه های جدیدش را مطرح می کرد. البته ممکن است این دیدگاهی بوده که از قبل هم وجود داشته اما من برای نخستین بار این مسائل را می شنیدم. امام(ره) بحث «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، اختیارات حکومت اسلامی و چالش هایی که درباره نظرات شورای نگهبان وجود داشت را مطرح می کردند. همه این مسائل ذهن مرا درگیر می کرد و موجب شد که دنبال مسائل دیگری در فقه بگردم. در واقع، آنچه را که من دنبال می کردم با آنچه که اساتیدم مثل آقای منتظری و یا آقای صانعی دنبال می کردند کاملاً متفاوت بود و اکنون هم متفاوت است. یعنی از نظر سبک و روش، آنان شیوه های دیگری را دنبال می کردند. *مشخصاً این تفاوت روش ها چه بود؟ اگر کتاب های آقای منتظری را بخوانید؛ نوع نگاه ایشان به مسائل سیاسی و اجتماعی فقه، یک «نگاه نقلی» است؛ یعنی هر مسأله ای که ایشان مطرح می کرد؛ دنبال این بود که برای آن، آیه و روایت و موارد تاریخی را پیدا کند و بر اساس نصوص پاسخی برای آن ارائه دهد. در حالی که اگر در آثار مرحوم مطهری بررسی کنید؛ توجه به نصوص وجود دارد ولی بیشتر تحلیل آن نصوص با توجه به «مبانی عقلی» و یا «قرائن تاریخی» مبناء قرار گرفته و نصوص هم راهنما می شوند. در واقع، آقای مطهری و بهشتی همان سنت علامه طباطبایی را دنبال می کردند. مثلاً علامه طباطبایی یک رساله درباره حکومت دارد به نام «ولایت و زعامت» که سال 1340 در مجموعه مقالات «مرجعیت و روحانیت» چاپ شده است. او بحث را از آنجا شروع می کند که حکومت یک امر ضروری عقلایی است و با همین مقدمه پیش می رود که عقل بشر در مورد حکومت چه می گوید و بعد حداکثر دو آیه برای تأیید ذکر می کند. در حالی که سبک دروس حوزوی ما حتی آنهایی که به فقه سیاسی هم پرداخته اند مانند آقای منتظری در کتاب «دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه» مبتنی بر نصوص است. البته ایشان در سال های آخر عمر از این روش عدول کردند. *اصطلاحی را شما در بعضی از گفتارهایتان به کار می برید با عنوان «خانه های خالی شریعت»؛ آیا بحث فوق به همین اصطلاح برمی گردد؟ اینها هر کدام یک جنبه های خاصی هم دارد. حالا اینکه آیا خانه های خالی، در شریعت وجود دارد یا ندارد یک بحث کلی است. ولی دیدگاه های روایت محور می گویند که هر مطلبی را ما باید در روایتی پیدا کنیم و این خودش موجب می شود که شخص خود را به زحمت اندازد؛ گاهی به روایت ضعیف تمسک کند چون به چیز دیگری اعتناء ندارد و یا به زور از دل یک روایتی مطلبی را استخراج کند در حالی که دلالت روشنی برای این مسأله وجود ندارد. مشکل دیگر چنین دیدگاهی این است که نصوص روایی به خصوص در مباحث اجتماعی و سیاسی به شدت با شرایط تاریخی و اجتماعی عصر صدور مرتبط هستند و آن فقهایی که بر روی نصوص تکیه می کنند؛ وقتی می خواهند این نصوص تاریخی را تعمیم دهند به مشکل برمی خوردند. اما در دیدگاه دیگر که توجه به نصوص تقلیل پیدا می کند و مسائل را براساس مبانی عقلایی مورد مطالعه قرار می دهد؛ این محذورات کمتر است. یکی از جملاتی که باعث تعجب من شد این بود که مرحوم آقای هاشمی رفسنجانی در یک جلسه ای که خدمتشان بودیم از امام خمینی(ره) نقل کردند که «امام در مقام انتقاد از آقای منتظری فرموده بودند که هر مسأله ای که پیش می آید آقای منتظری می گوید روایت داریم روایت داریم» در حالی که روایت در یک مسأله باید مورد توجه قرار گیرد ولی اینکه همه چیز را باید از روایت پیدا کنیم و پاسخ هر سؤالی را الزاماً باید از روایت بیابیم؛ این نمی شود. این برای من جالب بود که امام(ره) هم این نگاه را نمی پسندید بویژه در مسائلی که تحت تأثیر شرایط اجتماعی و سیاسی و مقتضیات زمان تغییر پیدا می کند. فلذا ما نمی توانیم بگوییم همه خصوصیاتی که در قرون اولیه بوده اکنون هم اینها را باید در جامعه و حکومت جاری کنیم. مثلاً ما روایت داریم که امیرالمؤمنین هر شب، تمام بیت المال را تقسیم می کرد. آیا اکنون هم می شود به این ملتزم شد که دولت هر شب یا هر ماه کل خزانه مملکت را تخلیه کند و ما بگوییم که بر اساس روایت باید این کار را بکنیم؟! این مسائل دستورات تعبدی که نیستند. *تأثیر اساتید فلسفه و عرفان هم از همین جا در اندیشه حضرت عالی مشخص می شود... از همان موقع که دوره سطح را می خواندم علاقه به فلسفه داشتم و در کنار فقه و اصول، فلسفه و تفسیر نیز می خواندم. تفسیر را با آقای جوادی آملی شروع کردم. نخستین بحثی که ایشان شروع کردند «هدایت در قرآن» بود که به صورت تفسیر موضوعی در مدرسه سعادت در کنار منزل شان شروع شد و من از همان روزهای نخست می رفتم و یادداشت های آن موقع را هنوز دارم. بعد از آن، تفسیر سوره رعد را شروع کردند. بعد آمدند از اول قرآن شروع کردند که تا اکنون هم خوشبختانه ادامه دارد. من در این درس چند سالی شرکت کردم. به علاوه در درس فلسفه ایشان (اسفار ملاصدرا) نیز شرکت داشتم. در کنار این درس ها، در همان زمان آقای حسن زاده آملی «شرح اشارات» را شروع کردند که خدمت ایشان هم شرح اشارات را خواندم. در درس اسفار آیت الله حسن زاده نیز در بخش مربوط به معاد شرکت کردم. بعد از این، در درس عرفان نظری ایشان که شرح «فصوص قیصری» بود حاضر شده که خواندن و تدریس آن هشت سال ادامه یافت. بعد از آن شنیدم که آقای انصاری شیرازی در منزل شان متن مصباح الانس را درس می دهند که متن نهایی در عرفان نظری تلقی می شود. چون سه کتاب در عرفان نظری خوانده می شود اولش تمهید القواعد است، دومی شرح فصوص قیصری و کتاب نهایی نیز مصباح الانس. آن هم حدود ده سالی طول کشید تا آن کتاب را خدمت مرحوم انصاری شیرازی به پایان رساندم. بعد از خواندن فلسفه؛ در سال های 65 تا 80 به طور متناوب کتاب «نهایه الحکمه» و بخشی از اسفار و شفا را تدریس کردم. ولی بعد از مدتی متوجه شدم که این کارهای پراکنده توفیق را کم می کند و چاره ای جز انتخاب نیست و باید در یک زمینه متمرکز شد. بنابراین تدریس بحث های فلسفی را کنار گذاشتم. البته علاقه شخصی به مطالعه مباحث فلسفی همچنان در من وجود دارد. *تدریس فقه و اصول را از چه زمانی شروع کردید؟ طبق روش حوزوی معمولاً طلبه ها همزمان با درس خواندن، درس هم می دهند. من هم به همین صورت درس می دادم. ولی دوره تدریس درس خارج را از بیست سال پیش شروع کردم. قبلش نیز مکاسب، کفایه و رسائل را در مدرسه آقای گلپایگانی درس می دادم. البته در مدارس حوزه هم درس سطح و خارج داشته ام مثل مدرسه شهیدین. *در چه سالی معمم شدید؟ سال1360 خدمت امام(ره) رسیدیم و ایشان در یک جلسه، به دست مبارک شان عمامه روی سر من گذاشتند و هم صیغه عقد ازدواج ما را خواندند. *یک امتیازی که شما برخلاف برخی از حوزویان دارید این است که شما اهل نوشتن هستید. نوشتن در روزنامهها و ارتباط تان با آقای مسیح مهاجری و نوشتن در روزنامه جمهوری اسلامی چگونه آغاز شد؟ از همان ابتدای طلبگی علاقه داشتم و می نوشتم. ولی جدی تر شدن آن قضیه ای دارد. من با آقای مسیح مهاجری پیش از انقلاب در حوزه آشنا بودم. ایشان بعد از انقلاب از قم به تهران رفتند و در حزب جمهوری اسلامی مشغول شده و بعد هم متصدی روزنامه «جمهوری اسلامی» شدند. من در سال 67 به ایشان پیشنهاد دادم که در روزنامه جمهوری اسلامی صفحه ای را به «حوزه» اختصاص دهند که ایشان هم پذیرفت. مسؤولیتش را هم به من دادند که هفته ای یک صفحه منتشر می کردیم. از سال 67 تا امروز، نزدیک به سی سال است که این صفحه همچنان فعال است. *هنوز هم شما این صفحه را اداره می کنید؟ خیر، به تدریج کار را به دوستان دیگر سپردم اما همکاری و ارتباط مان کم و بیش ادامه دارد. *ولی هنوز هم برای آن روزنامه مطلب می نویسید... گاهی اوقات صحبت های من را چاپ می کنند و گاهی هم مطلبی برایشان می فرستم. آن زمان ها، علاوه بر صفحه حوزه یک سری نشریاتی هم ضمیمه روزنامه چاپ می کردیم. مثلاً ویژه نامه هایی به یاد علامه طباطبایی، میرزای شیرازی، شیخ محمدحسین کاشف الغطاء، چهلم امام و سالگرد اول و دوم وفات ایشان و غیره کار کردیم. *با این حساب به نحوی شما مبدع «ژورنالیسم حوزوی» هستید؟ البته در قم آن زمان، «مجله حوزه» وجود داشت ولی با سبک خاصی و بیشتر داخلی بود و مسائل صنفی طلاب را پیگیری می کرد. مقالات گروهی نوشته می شد بدون ذکر نام نویسندگان. آن هم دو ماه یک مرتبه چاپ می شد. ولی جریان مطبوعاتی حوزوی که ناظر باشد به مسائل روز حوزه فقط همان صفحه حوزه روزنامه جمهوری اسلامی بود که وضع مؤسسات حوزوی، فعالیت های علمی حوزه، مشکلات طلبه ها، مسکن طلبه ها، نحوه برگزاری و مشکلات امتحانات حوزه و مشکلات مدیریت حوزه را انعکاس می داد. *تطمیع و تهدید هم می شدید به خاطر این فعالیت ها؟ درگیری های زیادی وجود داشت و تحمل ها هم خیلی کم بود. به هر حال این نوع کار رسانه ای، آن زمان وجود نداشت و امر تازه ای محسوب می شد. بعد از مدتی دوستان جدیدی اضافه شدند. مدت زیادی مسؤولیت اصلی این کارها بر عهده آقای «سیدجواد ورعی» بود و ایشان بیشتر از من در میدان بودند و به تدریج نقش من کمتر شد. آقای مهدی نصیری به عنوان یک طلبه آن زمان در روزنامه کیهان فعالیت داشتند و ایشان نیز کار روزنامه نگاری می کردند و با قم هم مرتبط بودند. این کاری که ما انجام می دادیم هیچ کجا نبود. روزنامه ها با حوزه ارتباطاتی داشتند؛ مثلاً مطلبی از علما می گرفتند و گاهی مصاحبه هایی انجام می دادند اما هیچ روزنامه ای نبود که مثل روزنامه جمهوری اسلامی به صورت منظم به مسائل حوزه بپردازد. روزنامه سلام آن زمان صفحه ای داشت که یک روز در هفته درباره حوزه مطالبی منتشر می کرد که آن هم دوام زیادی نیاورد. در صفحه روزنامه جمهوری اسلامی هسته اولیه و اصلی را بنده و آقای «سید جواد ورعی» و آقای «سید ضیاء مرتضوی» تشکیل دادیم. در همان مرحله از افراد دیگر نیز مطلب می گرفتیم. از جمله کسانی که مرتباً به ما مطلب می داد آقای «جواد محدثی» بود. و بعضی آقایان هم به صورت پراکنده به ما مطلب می دادند مثلاً آقای «سید احمد خاتمی» برای این صفحه مطلب می نوشت. آیت الله استادی نیز مطالبی در این صفحه می نوشتند. ما هم معمولاً از بزرگان حوزه، درباره موضوعات مختلفی مانند روش مباحثه کردن، مسائل آموزشی و اخلاقی حوزه و غیره مصاحبه می گرفتیم. *دوستان مباحثه درسی شما هم از سخنانتان در قسمت پیشین، مشخص شدند... کسی که بیشترین ارتباط را داشتم به لحاظ بحث و درس آقای سید ضیاء مرتضوی بودند. *همین ارتباط است که به تشکیل و تأسیس مؤسسه «مفتاح کرامت» منجر می شود؟ بله. مسؤولیت آنجا با آقای مرتضوی است. ده سال قبل فکر کردیم که برای کارهای خودمان و فعالیت های مشترک مان یک مؤسسه ای داشته باشیم. طرحی نوشتیم و مطابق قاعده دادیم به اداره ارشاد و مجوزی را گرفتیم. در حال حاضر، جلسات ماهیانه ای داریم که به صورت سخنرانی و به صورت عمومی برگزار می شود. مجوز یک مجله ای به همین نام «مفتاح کرامت» را گرفتیم که در آن مباحث فقهی کار می شود. خودمان هم به صورت مرتب بحث و گفت وگو داریم. البته این مؤسسه تشکیلاتی دارد و دوستان دیگر هم در آن فعال هستند. *اگر ممکن است مقداری از تألیفات و تأملات فکری و پژوهشی خود صحبت بفرمایید. اولین کتابی که نوشتم در حدود 25 سال قبل، تحقیقی بود درباره حکومت اسلامی به سفارش مجلس خبرگان و پیشنهاد آیت­الله امینی که در آن زمان، مسؤولیت دبیرخانه و پژوهش­های علمی آن نهاد را برعهده داشتند. *چطور با آیت الله امینی مرتبط شدید؟ ایشان استاد من نبودند ولی در آن دوره در هیأت رئیسه مجلس خبرگان مطرح شد که  خوب است که این مجلس فعالیت­های علمی هم داشته باشد و از آن جمله که یک کتابی درباره ولایت فقیه تهیه شود. این درخواست آن­ها مقارن شده بود با برگزاری هزاره شیخ مفید در قم؛ که من هم در آنجا مقاله­ای در این موضوع نوشته بودم و مورد استقبال قرار گرفت. لذا آیت­الله امینی از من دعوت کردند تا کتاب «دین و دولت در اندیشه اسلامی» را بنویسم. بعد از نوشتن این اثر، آقای امینی پیشنهاد دیگری دادند درباره آزادی. این کار را من دو قسمت کردم یک بخش درباره آزادی­های فکری بود که تحت عنوان «آزادی، عقل و ایمان» در حدود سال 1381 چاپ شد و به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی و کتاب سال حوزه برگزیده گردید. بخش دوم کار من درباره آزادی، مربوط به آزادی­های سیاسی و اجتماعی می­شد که نیمه کاره رها شد. اثر دیگر من در زمینه حریم خصوصی بود که «پژوهشگاه حوزه و دانشگاه» آن را در دو جلد با نام­های «احکام حریم خصوصی»، و «مبانی حریم خصوصی» منتشر کرد. در انتشار این کتاب، سازمان سمت نیز همکاری داشت. من تألیفات دیگری هم داشتم که اکثراً مقالاتی بود که به صورت کتاب درآمد. تا به حال حدود پانزده کتاب از این مجموعه مقالات با عناوین مختلف به چاپ رسیده است. مثل کتاب «دولت و اجرای شریعت»، امکان سنجی انتخابات»، «اسلام و مقتضیات زمان»، «دین و دیکتاتوری»، «نظارت خبرگان»، «ولایت در مغالطه و مصادره» و غیره. *آیا آثار شما در دهه اخیر، تغییر کرده است؟ حوادث سال 88 اگر چه حوادث تلخی به لحاظ اجتماعی و سیاسی بود و آسیب­هایی برای جامعه و نظام به همراه داشت اما در کنارش نتایج مثبتی نیز داشت. از جمله این که ما با برخی سؤالات جدید درباره حکومت و نظام اسلامی مواجه شدیم که قبلاً کمتر مطرح بود. چون من در زمینه فقه سیاسی بیشتر کار می­کردم؛ در این مقطع با مباحث جدیدی درگیر شدم. اولین مسأله­ای که در آن زمان پیدا شد این بود که در آن زمان، به هر حال تعدادی از اعضای شورای نگهبان نسبت به بعضی از کاندیداها اظهار تمایل نشان دادند و این موضوع پیش آمد که آیا ممکن است شورای نگهبان که مسؤولیت نظارت و داوری را برعهده دارد؛ طرفدار یک سمت از رقابت قرار گیرد؟ این موضوع موجب شد که من یک مقاله بنویسم و در پاسخ به بنده آقای «کعبی»(عضو حقوقدان شورای نگهبان در آن مقطع زمانی) جلساتی تشکیل دادند و مقالاتی بین ما رد و بدل شد. در آخر کار، این مباحثات در قالب کتاب «بی­طرفی، شرط داوری» منتشر گردید. حاصل این چالش­های فکری موجود، یک مجموعه است که از نظر ظاهری پراکنده اما در باطن، پازلی متصل است با این جهت­گیری اصلی که به این پرسش­ها می­پردازد؛ آیا اساساً نقد قدرت از نظر اسلام جایز است؟ و اگر جایز است چه راهکارهایی برای آن به لحاظ فقهی و قانونی وجود دارد. بخش اول کارهای من مکتوباتی بود که در بالا به آن­­ها اشاره کردم. بخش دوم، در عرض این مکتوبات و در همین فضای پر چالش فکری و سیاسی شکل گرفت. در این برهه، من پذیرفتم که یک سری از جلسات و سخنرانی­ها را به صورت شفاهی داشته باشم و به خصوص در این ده سال اخیر یک بخشی از وقت خودم را به این کار اختصاص دادم. چون دیدم که این ارتباط با نسل جوان لازم است و این نسل نه در مورد مسائل سیاسی و نظام خودمان بلکه درباره مباحث دینی و مبنایی و اصل حکومت اسلامی و آرمان­های نظام و امام دارای تردید و ابهام شده است. لذا من شروع کردم به سخنرانی در دانشگاه­های مختلف. در شب­های ماه رمضان جلساتی را در کانون توحید داشتم و روزهای پنج شنبه هم متناوباً جلساتی داشتم و موضوعات مرتبط در توانایی دین برای حضور در جامعه، و پیامدهای این حضور را بررسی کردم. بخشی از این مباحث را در کتاب «اسلام و مقتضیات زمان» به چاپ رساندم. بعد مسأله الگوی حکومت اسلامی و چگونگی شکل­گیری آن را دنبال کردم که نتیجه­اش یک بحث چندین ساله بر مبنای عهدنامه «امیرالمؤمنین به مالک اشتر» بود که در شرف انتشار هست. *درباره فعالیت­های علمی­تان در حوزه که بیشتر در قالب تدریس انجام می­شود، توضیح دهید؛ آیا در این­ها نیز هدف و جهت­گیری خاصی را دنبال می­کنید؟ بخش سوم و مهم­ترین تأملات فکری من؛ مربوط به مباحث مبنایی است که باید در حوزه صورت بگیرد و کاری است تولیدی در مقابل بخش اول و دوم که بیشتر ترویجی هستند. من در بین فلسفه، فقه، و تفسیر؛ فقه را انتخاب کردم ولی این انتخاب مطلقی نبود. در حوزه افراد زیادی هستند که به فقه می­پردازند اما بنده دنبال خلأیی بودم که باید پر می­شد. بخش­هایی از فقه که مرتبط با تغییرات زندگی است دائماً مورد سؤال قرار می­گیرد. بخش­هایی از فقه مانند عبادات و طهارت وجود دارند که هم کار زیادی درباره آن­ها صورت گرفته و هم کمتر در معرض تغییر به واسطه تمدن بشری هستند ولی بخش­های دیگری نیز وجود دارد که کاملاً با تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط هستند و نیاز هست تا مورد تحقیق قرار بگیرند که آیا تغییرات زندگی روی آن­ها اثرگذار هست یا نه؟ در این دو دهه اخیر، همه وقت خودم را صرف این بخش کردم که این پروژه­ای مفصل است و به دلیل گستردگی و تنوع آن از توانایی یک فرد خارج است. من در این جا چند عنوان این پروژه را عرض می­کنم: یک بخش از این فعالیت مربوط به بررسی مجدد مجازات­های اسلامی و حدود است، مثلاً بررسی مجازات­های سنگینی که در فقه برای مرتدین در نظر گرفته شده که مقداری از این مباحث را در کتابی که درباره آزادی عقیده دارم؛ منتشر کردم. موضوع دیگر، مسائل مربوط به تفاوت­های حقوقی بین زن و مرد هست مثلاً تفاوت دیه بین زن و مرد. در این باره، نظریه تساوی را مطرح کردم البته نه به عنوان یک فتوا یا نظریه­ای قطعی بلکه امکان­پذیری آن را بررسی کردم و این که اگر کسی بخواهد به آن ملتزم باشد چه مقدماتی را باید اثبات کند. مسأله دیگر در دیه این است که الان دیه بر اساس شتر یا گوسفند و گاو تعیین می­شود. من به این پرداختم که آیا این­ها احکام ثابتی هستند یا احکامی حکومتی که توسط ائمه(ع) جعل شده و راه تغییرش باز است. در واقع، در این جا به ماهیت احکام و بازشناسی آن­ها پرداختم. و مسأله دیگر تفاوت دیه مسلمان و غیر مسلمان است چون مقدار دیه غیر مسلمان بر طبق فتوای مشهور کمتر از یک دهم مسلمان است. مسأله ارث نیز در این بخش بررسی شد. اصل ارث در قرآن کریم آمده و مقرر شده که طبقات مختلف چقدر ارث می برند. غیر از آن، دلیل قرآنی معتبر می­گوید که ارث زن از همسرش یک هشتم است. تبصره­ای وجود دارد که زن از یک سری چیزها ارث نمی­برد. مثلا از زمین. خب حالا اگر کسی که از دنیا رفته و اصل دارایی او زمین با ارزشی بوده؛ درست است که به زن یک هشتم از اموالش تعلق گیرد ولی از آن زمین ارثی نبرد؟ من در جلسات متعددی به این موضوع پرداختم. موضوع دیگر بحث جهاد ابتدایی و برخی از احکام  آن بود. مسائل چالشی مانند اسرا و جواز قتل اسیر که در دنیای امروز مساله سنگینی است در حالی که در فتاوای فقهای ما این مسأله مورد قبول قرار گرفته است.  یک جلد این مباحث با نام «جهاد در فقه معاصر شیعه» به چاپ رسیده و جلد دیگرش هم در دست انتشار است. کار دیگری که به آن مشغول هستم طرح «قواعد فقه سیاسی» است که بخشی از آن انجام شده مثل قاعده عدم اکراه در دین، یا قاعده حفظ نظام، قسمت دیگری از این بخش نیز، مباحث مربوط به حقوق ملت و بحث درباره چیستی و مبانی این حقوق و چگونگی تصویب آن است. در این باره با فضلا جلساتی داشتم و یکی از آثار قابل توجه در این زمینه(کتاب حقوق بشر آیت ­الله جوادی آملی) را به بحث و گفتگو گذاشتیم و یا جلسات دیگری درباره حقوق بشر داشتم که در حال تدوین است. مسأله «ولایت فقیه؛ مطلقه یا مقیده»، بحث دیگری بود که در جلسات فراوانی دنبال شد از جمله در دانشگاه شریف، و در حاشیه آن، به موضوع «حفظ نظام» نیز در قالب جلسات دیگری پرداختم. از طرف دیگر برای به نتیجه رسیدن این مباحث، از یک سو نیاز به بررسی جدی مباحث مبنایی از قبیل حجیت عقل یا بنای عقلا و قلمرو حجیت خبر واحد بود که در سال­های متمادی به آن­ها مشغول بودم (در ضمن تدریس درس خارج اصول)، و از سویی دیگر، نیاز به بررسی دلالت­های قرآنی در زمینه احکام بود که از حدود پنج سال پیش، بحث فقه قرآنی را به صورت هفتگی دنبال می­کنم تا بتوانم به تصویر روشنی از شیوه زندگی بر اساس قرآن دست یابم. تأملات دیگر من، درباره قسمت­های عبادی فقه است. اگر چه این قسمت­ها کمتر تحت تأثیر تغییرات اجتماعی قرار می­گیرند اما قسمتی از آن مانند طهارت، قابلیت تأمل جدید را دارد. چون زندگی امروز مسائل جدیدی را در زمینه طهارت و نجاست برای ما به وجود آورده است. لذا امسال جلسات درس خودم را به این موضوع اختصاص دادم. *به عنوان آخرین سؤال، در طی این سال­ها، در مقطع درس خارج، چه مباحثی را تدریس کرده­اید؟ در این بیست سال درس خارج، دو دوره اصول فقه گفته­ام، و از مباحث فقهی هم کتاب­ القصاص، کتاب القضاء، کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، کتاب الجهاد، بخشی از معاملات و بخشی از صلات را تدریس کرده­ام و همین طور برخی از مباحث متفرقه از قبیل ارث زوجه، و ربا.