« جامعه فقهی یا جامعه اخلاقی ؟ » ؛ مساله این است

* همین که از دین سخن به میان می آید، از یک سو برخی از روحانیون بر مناسک عبادی و احکامی همچون نماز، روزه و حجاب تأکید می کنند؛ اما از سوی دیگر برخی از روشنفکران بر رعایت اصول اخلاقی همچون صداقت، امانت داری، وفای به عهد و مانند آنها اصرار می ورزند، پرسش این است که دیندار بودن در گرو تأکید بر کدام یک از این دوست؟ احکام مناسکی یا احکام اخلاقی؟ در جامعه عملاً این دو رویکرد وجود دارد و نمونه های آن دیده می شود، ولی به لحاظ اصولی و مبنایی، این تفکیک و جداسازی قابل قبول نیست. زیرا همان احکام فقهی که شما از آن یاد کردید مثل نماز و روزه و حتی حجاب، دارای اهداف و غایات اخلاقی است، مثلاً در قرآن آمده است که نماز از زشتی که همان قبح اخلاقی است، انسان را بازمی دارد؛ «ان الصلاه تنهی عن الفحشا و المنکر»، پس نباید مناسک عبادی را در مقابل احکام اخلاقی قرار داد؛ بلکه این مناسک به تحکیم و تثبیت ارزش های اخلاقی می انجامد.   * این رابطه بین مناسک و اخلاق را شما از چه راهی اثبات می کنید؟ البته این موضوع در قرآن آمده و شما هم به آن اشاره کردید ولی آیا راهی برای اثبات عقلی یا تجربی آن هم وجود دارد؟ منظورم این است که این ادعا با واقعیت های عینی در میان دینداران،  سازگار نیست! درباره وضع اخلاقی دینداران در جامعه ما در ادامه صحبت می کنیم؛ ولی اصل رابطه مناسک و اخلاق، مبتنی بر درک درست از عبادت و مخصوصاً نماز است، اگر نماز توجه به خداوند را در انسان زنده می دارد و به درک حضور حق می رساند و موضوع قیامت و پاداش و جزا در سرای دیگر را به یاد ما می آورد و روزانه پنج نوبت به ما متذکر می شود، قهراً چنین عملی، بازدارنده از مفاسد خواهد بود. علامه طباطبایی در این باره مطلب زیبایی دارد، ایشان می گوید: اگر انسان مدت کوتاهی بر نماز مداوات داشته باشد و آن را با راستی و حقیقت به جا آورد، ملکه پرهیز از زشتی ها قطعاً در او به وجود می آید. به هر حال تردیدی نیست که هر چه در انسان یاد خدا قوی تر باشد، ملکه دوری از معصیت و نافرمانی که زشتی های اخلاقی هم جزئی از آن است، قوی تر است، از طرف دیگر روزه هم دارای چنین تأثیری است که در قرآن با «لعلکم تتقون» به آن اشاره شده است؛ چون همین امساک، گامی در جهت تسلط انسان بر قوای نفس خویش است و اراده انسان را در برابر خواهش های نفسانی و حیوانی تقویت می کند، یعنی انسان قدرت مدیریت بر خود را پیدا می کند و مگر ممکن است کسی چنین مدیریت شایسته ای بر خویش نداشته باشد و در عین حال یک انسان اخلاقی باشد؟ پس اگر ما روح تربیتی مناسک عبادی را توجه کنیم، رابطه مناسک و اخلاق خیلی روشن می شود.   * بر اساس این تحلیل ما در یک جامعه دینی با رونق بیشتر مناسک دینی باید شاهد رواج بیشتر اخلاق هم باشیم، اگر این ملازمه را قبول دارید، آیا وضع جامعه ما هم این نظر را تأیید می کند؟ به دو نکته توجه کنید تا پاسخ روشن شود؛ یکی آنکه همه نمازها، در یک سطح نیست، برخی از نمازها معیوب و ناقص و برخی در حد متوسط و بعضی کامل است، لذا از هر نمازی توقع و انتظار هر نوع بازدارندگی در برابر فحشا نمی رود، چون نمازهای ضعیف، تأثیرات ضعیف دارند. دوم آنکه تأثیر نماز از نوع اقتضاست نه از نوع علت تامه. در تفسیر المیزان در ذیل همان آیه علامه این مطلب را توضیح داده یعنی باید به دیگر شرایط مشخص هم توجه کرد و در نظر گرفت که در برابر این مقتضی، چه موانعی وجود دارد که جلوی اثر نماز را می گیرد. مثلاً محیط نامناسب و فضای اجتماعی نامساعد از اثر تربیتی نماز می کاهد و حال و هوای تثبیت نمازگزار را به هم می ریزد. شما تأثیر عوامل مختلف را در وقوع جرم و رفتارهای غیراخلاقی فراموش نکنید. مناسک مذهبی و دینی، ذاتاً به تقویت اخلاق کمک می کنند؛ ولی این تأکید به عامل درونی، به معنی بی اثر بودن عوامل بیرونی نیست.   * آیا از صحبت شما می توان نتیجه گرفت که دولت اسلامی موظف است برای ترویج اخلاق مناسک دینی را در جامعه الزامی کند؟ این گونه استنتاج، خیلی روشن و دقیق نیست، مقصود از الزام دولت چیست؟ یعنی دولت، شهروندان را مجبور به انجام مناسک مذهبی کند و با قهر و زور به رعایت آن وادار کند؟ اگر مقصودتان این است، پاسخ بنده این است که کاربرد زور و اجبار در مناسک، موجب ضایع شدن غایت اخلاقی آنهاست؛ یعنی کسی که به زور به کاری وادار می شود آن کار نمی تواند تأثیر مثبت اخلاقی بر روح و روان او داشته باشد. مثلاً زکات یک فریضه اسلامی و دارای یک هدف اخلاقی است که انسان را از تعلقات دنیوی پاک کند و جان انسان را از آلودگی به مادیات منزه سازد؛ «خذمن اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها» ولی اگر زکات با زور و فشار اخذ شود هرگز این اثر معنوی و اخلاقی را ندارد و حرص و ولع آدمی را کنترل نمی کند با توجه به وجود همین قرینه در آیه است که بنده با برداشت کسانی که «خُذ» را به معنای «اجبار» گرفته اند، موافق نیستم. از طرف دیگر عده ای از فقها فرموده اند: زکات هر چند عبادت است و در آن «قصد قربت» شرط است و اخذ به زور با قصد قربت مالک منافات دارد یعنی مالک نمی تواند در چنین وضعی قصد قربت داشته باشد؛ ولی این مشکل با قصد قربت از سوی حاکم شرع به نیابت از مالک حل می شود؛ ولی با توجه به اشکالی که بنده عرض کردم، این پاسخ مشکل را حل نمی کند.   * ولی سؤال ما این است که مگر همه احکام شرعی و فقهی ما دارای غایت اخلاقی است که به کارگیری اجبار در اجرای آنها با دشواری مواجه گردد؟ بنده چنین ادعایی ندارم، بله برخی از احکام دارای غایت اجتماعی است و جنبه حقوقی دارد مثل رعایت حقوق دیگران از قبیل خلع ید از غاصب که به مال دیگران تعدی کرده است در اینجا ضرورت همزیستی در جامعه اقتضا می کند که از قوه قهریه هم استفاده شود؛ ولی در این موارد ادعا نمی شود که با اعمال قوه قهریه می خواهیم غاصب را تربیت کرده و روح آلوده او را پاک کنیم و لذا باید بین این دو دسته از احکام تفکیک کرد و مناسک عبادی، در دسته اول قرار دارند، برخی از احکام هم دارای هر دو جنبه اند که به اقتضای هر جنبه، حکمی پیدا می کند. از آیات قرآن استفاده می شود که مثلاً نگاه به نامحرم حکمی به اقتضای یک غایت اخلاقی است و نه به اقتضای غایت اجتماعی. چون پس از دستور به ممنوعیت چشم چرانی «قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم» اضافه شده است که پرهیز از هرزگی در نگاه، موجب «پاکی انسان» است؛ «ذلک ازکی لهم»، یعنی کسانی که چشم به نامحرم می دوزند، ذهن و فکر خود را آشفته می کنند و این آشفتگی به آلودگی روح و تحریک هیجانات درونی می انجامد و آثار آن در رفتارهای غیراخلاقی نسبت به نامحرمان ظاهر می شود، ولی آیه به جای آثار اجتماعی، بر آثار اخلاقی این گونه نگاه تأکید کرده است و چون مسئله جنبه اخلاقی دارد، لذا ایجاد ممنوعیت فیزیکی، نمی تواند تأمین کننده این هدف باشد. مثلاً در وضع خورشیدگرفتگی  که نگاه کردن به خورشید، برای چشم ضرر دارد، اگر جلوی چشم کسی را به زور بگیرند، هدف تأمین شده و از آسیب در امان می ماند؛ ولی در نگاه شهوانی، جلوگیری کردن با زور، آرامش روانی به دنبال ندارد.   * صحبت های شما، تبیین رابطه فقه و اخلاق بود، ولی می دانید بسیارند کسانی که بدون اهتمام جدی به مناسک دینی، از ارزش های اخلاقی طرفداری می کنند و این گرایش در میان روشنفکران ما نیز مطرح است، بین دیدگاه شما که در واقع برگرفته از همان منابع سنتی و فقهی است با نگاه این گروه، چه تفاوتی وجود دارد؟ این سؤال شما کلی است و ابهام دارد، ببینید، روشنفکران مسلمان، بسیار متفاوت و متنوع اند مثلاً مهندس بازرگان یا دکتر سحابی، از روشنفکران به حساب می آیند، ولی در عین آنکه انسان های اخلاقی بودند، به موازین شرعی نیز پای بند بودند، پس همه آنان را نمی توان نسبت به مناسک دینی کم اهتمام دانست. ولی برخی چنین اند و هیچ استعبادی هم ندارند، چون مناسک دینی، قلمرو وسیع و گسترده ای دارد و فقه در مورد همه رفتارهای انسان با «باید» و «نباید» داوری می کند و تکالیف زیادی ارائه می کند در حالی که قلمرو اخلاق برای آنها بسیار محدودتر است؛ مثلاً در همین مسئله «نگاه به نامحرم» آنها چنین کاری را ذاتاً خلاف اخلاق نمی دانند مگر آنکه این نگاه نقض حریم خصوصی باشد یا طرف مقابل رضایت به آن نداشته باشد، ولی از نظر شرعی، حرمت مقید و محدود به این امور نیست. در نگاه بسیاری از ایشان احکام اخلاقی، بیشتر برخاسته از یک توافق جمعی در جهت زندگی بهتر است و این تلقی با تلقی ما از اخلاق متفاوت است.   * آیا شما معتقدید احکامی که اینک در فقه وجود دارد و در فتاوای فقها دیده می شود، برای بقای اخلاقی جامعه کافی است. یعنی با اهتمام به آن فتاوی می توان به سطح مطلوبی از زندگی اخلاقی رسید؟ نه، بنده فتاوای موجود را کافی نمی دانم و به نظرم کاستی های مختلفی دارد که باید  برای ترمیم و تکمیل آن تأمل و چاره اندیشی کرد؛ مثلاً فقه ما راه را برای برخی از کارهای خلاف اخلاق باز می گذارد و فتوا به جواز آنها می دهد که یک نمونه آن جواز خلف وعده است و این فتوا به ویژه در زمینه مسائل سیاسی، می تواند منشأ مفاسد فراوانی شود. مثال دیگر قیدهای مهمی است که برای برخی احکام اخلاقی گذاشته می شود و با باز کردن راه استثناء، اصل حکم سست می شود؛ مثلاً فقه می پذیرد که دروغ حرام است، ولی با جواز دروغ مصلحت آمیز، چنان راه توجیه برای دروغ گفتن باز می شود که به راحتی می توان برای هر دروغی یک مصلحتی پیدا کرد! یا اینکه عده ای از فقها، در کنار حرمت دروغ «جواز توریه» را مطرح می کنند و خود این جواز توریه، راه را برای هر دروغ گویی باز می کند لذا کسانی که بلد باشند توریه کنند، اصلاً راست و دروغ شان قابل تشخیص نیست و البته هیچ وقت هم دروغ نمی گویند! بلکه به طور کلی می توان گفت که باز بودن «راه حیله» که در بسیاری از مسائل شرعی مطرح شده، شخص دیندار را برای فرار از قیود اخلاقی، آزاد و رها می گذارد.   * بسیاری از دینداران بر این باورند که جامعه دینی از جامعه غیر دینی، اخلاقی تر است چون حضور دین به تقویت اخلاق می انجامد، آیا شما هم با این دیدگاه موافقید؟ بنده معتقدم، جامعه دینی «می تواند» اخلاقی تر باشد، یعنی هیچ ملازمه ای در اینجا وجود ندارد، هر چند در دین زمینه هایی برای اخلاقی تر شدن وجود دارد، ولی دین «یک عامل» است و تا وقتی عوامل دیگر اخلاقی بودن با آن هماهنگ نباشد، این یک عامل نمی تواند چندان مؤثر باشد. برای توضیح به این مثال توجه فرمایید: جامعه امیرالمؤمنین به لحاظ نوع حکومت و شایستگی حاکم در بهترین وضع قرار داشت؛ ولی از انتقادهایی که حضرت درباره وضع اخلاقی جامعه دارد، معلوم می شود که همان جا هم مشکلات جدی اخلاقی وجود داشته است. نهج البلاغه پر است از انتقادات حضرت از وضع مردم کوفه که بسیاری از آنها جنبه اخلاقی دارد مثل خیانت در امانت و حتی حضرت تعبیر سنگین «فساد مردم» را به کار برده: «و بفسادکم فی بلادکم» و در نقطه مقابل اصحاب معاویه را «اهل صلاح» دانسته است: «و صلاحهم فی بلادهم». اخلاق شهروندان تحت تأثیر عوامل فراوانی است و علی القاعده دین به آن کمک می کند ولی گاه ممکن است تأثیر آن معکوس باشد مثلاً مردمی که از حکومت خود ناراضی هستند و حکومت هم به نام دین است، در اینجا مقابله با حکومت به مقابله با دین می انجامد و در ضمن مقابله با دین – اخلاق هم که جزئی از آن است – آسیب جدی می بیند.   * شما هم قبول دارید که جامعه ما در زمینه اخلاق سیر نزولی دارد؟ آیا این سیر در اهتمام به مناسک دینی هم وجود دارد؟ یا اولی رو به نزول ولی دومی در صعود است؟ پاسخ به اینگونه سؤالات دشوار است، چون از یک طرف خیلی کلی و عام است و از طرف دیگر اطلاعات میدانی کافی در اختیارمان نیست. ولی شاید بتوان به صورت خاص و جزئی درباره برخی موضوعات قضاوت کرد آن هم قضاوتی در حد یافته های شخصی. مثلاً صداقت به عنوان یک شاخص در چند دهه اخیر، سیر نزولی داشته و در مقابل ریاکاری و فریب سیر صعودی طی کرده است. بله برخی از مناسک دینی، سیر صعودی دارد مثلاً اعتکاف در ماه رجب، هم اینک چند برابر بیست سال قبل است. مراسم عزاداری امام حسین (ع) به لحاظ شکلی نزول که نداشته، شاید صعود هم داشته است، ولی به لحاظ محتوایی و معنوی، قطعاً سیر نزولی داشته است. شکل گرایی و صورت گرایی در مراسم دینی به شدت رو به گسترش است و این وضع عناصر اصلی مناسک را که یکی معرفت و دیگری اخلاص باشد را تضعیف می کند و دیگر چنین مناسکی، توجیه اخلاقی و معنوی نمی تواند داشته باشد. مناسک وقتی با ارزش است که در درون خود، تحول آفرین باشد و انسان را از منجلاب آلودگی بیرون آورد، متأسفانه به نظر می رسد در حال فاصله گرفتن از این وضع هستیم.   * با کمال تاسف در جامعه ما دینداران نسبتاً زیادی هستند که تقیدی نسبت به برخی ارزش های اخلاقی ندارند، مثلاً دروغ در میان آنها زیاد دیده می شود، شما این وضع را چگونه تحلیل می کنید؟ میزان تقیّدی به یک حکم، بستگی به این دارد که شخص چقدر برای آن اهمیت قائل باشد، همان طور که انسان ها اگر یک بیماری را مهم بدانند، در پرهیز از آن خیلی جدی هستند، ولی اگر بیماری جزئی باشد اقدام در برابر آن هم جدی نخواهد بود. لذا گاه در میان دینداران، یک عمل ضد اخلاقی که اتفاقاً شرع هم نسبت به آن خیلی اهتمام دارد و به شدت تقبیح کرده به راحتی اتفاق می افتد، دلیل آن هم این است که در ذهنیت مردم، آن کار قبح چندانی ندارد، مثال روشن آن غیبت کردن است که از نظر شرع خیلی زشت است تا جایی که «الغیبه اشد من الزنا» ولی فعلاً مردم چنین قبح و زشتی در آن نمی بینند، لذا به راحتی متعرض، عرض و آبروی دیگران می شوند؛ ولی چون احترام مال افراد برای شان خیلی مهم است به راحتی متعرض اموال دیگران نمی شوند و سرقت کم اتفاق می افتد. در فقه هم برخی از فقها فرموده اند که اگر فردی مرتکب گناه کبیره شود ولی آن را کبیره نداند، در واقع فاسق نمی شود. در حقیقت، وقتی منکر بودن یک منکر در جامعه تغییر می کند، عکس العمل و حساسیت هم نسبت به آن کم می شود، به نظر بنده این تغییرات، تغییرات دینی نیست و نباید به حساب دین گذاشت.