طرح امنیت اخلاقی از منظر فقهی

مصاحبه با روزنامه جمهوری اسلامی در مورد بررسی فقهی طرح «امنیت اخلاقی» صفحه حوزه – از آنجا که این روزها طرح امنیت اخلاقی با همکاری هفت هزار ناظر نامحسوس در رسانه ها و محافل مختلف مورد بحث ونقد است، صفحه حوزه روزنامه جمهوری اسلامی بر آن شد این طرح را از منظر فقهی نیز مورد بررسی قرار دهد. این موضوع با حجت الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی از فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم در میان گذاشته شد تا زوایای فقهی آن روشن شود. توجه شما را به این مصاحبه جلب می نمائیم. *این روزها مساله حضور پلیس نامحسوس برای تامین اخلاقی جامعه مطرح است، به نظر شما آیا این اقدام به لحاظ فقهی توجیهی دارد؟ - فرمانده نیروی انتظامی تهران بزرگ در هنگام آغاز این طرح، موضوع «حفظ عفت عمومی» را مطرح کرده اند، ولی چنین تلقی ای ازجهت اخلاقی و از نظر فقهی کاملا مخدوش است چون عدم رعایت حجاب، در ذیل «بی عفتی» قرار نمی گیرد و ما شرعا حق نداریم، شخصی که حجاب کامل ندارد را مورد چنین اتهامی قرار دهیم. مجاز نیستیم برای برخورد با یک گناه کوچک، از عنوان یک گناه بسیار بزرگ استفاده کنیم. *به نظر شما اساسا برخورد با پدیده بدحجابی را می توان تحت عنوان «تامین امنیت اخلاقی» قرار داد؟ - این یک عنوان نه توجیه حقوقی دارد و نه توجیه فقهی. چون اگر مساله ای در قلمرو اخلاق قرار دارد، خارج از مسئولیت پلیس است. پلیس وظیفه اش برخورد با جرم است نه برخورد با بداخلاقی. به علاوه معلوم نیست که پلیس می خواهد جلوی مزاحمت های اخلاقی دیگران را بگیرد که در این صورت هرچند تامین امنیت مطرح است، ولی ربطی به اخلاق ندارد. یا پلیس می خواهد جلوی تخلف اخلاقی خود فرد را بگیرد که در این صورت چرا تعبیر «تامین امنیت» را بکار می برند؟ *به طور کلی برای من این سوال وجود دارد که آیا لزوم حجاب و پوشش یک حکم اخلاقی است؟ -نمی توان به طور کلی حجاب را یک حکم اخلاقی دانست. حکم اخلاقی طبق تلقی علمای ما مثل محقق طوسی در اخلاق ناصری حکمی است که عقل و فطرت انسان به زشتی یا زیبایی آن داوری می کند مثل قبح کذب. به نظر بنده، حجاب به طور کلی این طور نیست. یعنی وجدان و عقل بشر، حکم به قبح و زشتی مکشوف بودن موهای سر برای زنان ویا ساق دست آنها نمی کند. فکر نمی کنم تاکنون هیچ فقیهی لزوم حجاب را از این طریق اثبات کرده باشد. بله، ستر و پوشش بخشی از بدن، از نظر خرد همه انسان ها لازم است و در این حد، کشف بدن خلاف اخلاق است ولی بیشتر از آن، لزوم حجاب یک حکم فقهی است و جنبه شرعی دارد. لذا عنوان امنیت اخلاقی دادن به اقداماتی که برای پوشش موی سر زنان صورت می گیرد به لحاظ اصطلاحات علمی صحیح نیست چون وجوب پوشش در این حد کامل، یک حکم شرعی و فقهی است و نه یک حکم اخلاقی. * براساس این طرح وبه طبق گفته فرمانده پلیس اگرسرنشینان خودرویی کشف حجاب کنند آن خودرو متوقف می شود آیا این کار با ضوابط فقهی انطباق دارد؟ - مجازات باید متوجه شخص مجرم باشد لذا معنی ندارد که برای جرم یک سرنشین راننده خودرو مجازات شود! *برای توجیه فقهی این اقدام پلیس گفته می شود که پلیس وظیفه اقدام در برابر «جرم مشهود» دارد و مواردی ازقبیل بدحجابی ازجرایم مشهود است همین طور است؟ - بله در مواردی پلیس حق برخورد با جرم مشهود را دارد ولی مقصود این است که اگر جرم علنی باشد وپلیس هم در صحنه وقوع جرم حضور داشته باشد اقدام به جلوگیری از جرم و یا برخورد با مجرم ویا دستگیری مجرم می کند ولی دراین طرح موضوع چیز دیگری است پلیس در برابر جرم مشهود هیچ اقدامی برای جلوگیری از وقوع جرم ندارد او فقط شماره خودرو را ثبت می کند تا بعدا خودرو توقیف شود این کار خارج ازبحث برخورد با جرایم مشهود است. وقتی در این طرح گفته شده که مامورین حق هیچ گونه برخوردی با راننده خودرو را ندارند و حتی نمی توانند به او تذکر دهند یعنی کار آنها برخورد با جرم مشهود نیست اساسا گماردن مامور مخفی برای جرم مشهود یک تناقض است. اگرموضوع جرم مشهود است پس باید پلیس علنی و رسمی باشد و با حضور خود جلوی آن مجرم را بگیرد. این تناقضات نشان می دهد که این طرح به شکل کامل ودقیق مورد بررسی قرارنگرفته است. *دراین طرح مساله استفاده ازماموران نامحسوس هم مطرح است آیا استفاده ازاین شیوه با معیارهای اسلامی واخلاقی سازگاراست؟ -ماموران نامحسوس درنطام حقوقی جایگاه خاصی دارند مثلا درجرایمی مانند جاسوسی که وقوع جرم به شکل مخفیانه انجام می گیرد ویا مثل اقدامات ضد امنیت وبراندازی که آن هم به شکل غیرعلنی است چاره ای جزاستفاده از ماموران نامحسوس نیست ولی درجرایم خلاف عفت مامور غیر علنی وغیر قابل شناسایی درفقه وحقوق سابقه ای ندارد بخصوص اگر این افراد بخواهند وارد حریم خصوصی افراد شوند وکارشان تفتیش جرایم خلاف عفت باشد مصداق تجسس حرام است. ولی درخصوص بدحجابی استفاده ارماموران مخفی دارای مفسده است این مفسده شیوع سوظن وبدگمانی درمیان شهروندان است وموجب آن می شود که اطمینان خاطر ازمردم سلب شود. واین گونه عوارض اجتماعی دربرابرآن فلسفهای است که برای برخورد با جرم وجود دارد چون اگر ما درصدد ایجاد امنیت روانی واخلاقی هستیم ولی با این ماموران مخفی به امنیت روانی واخلاقی آسیب می رسانیم این هم دلیل دیگری است که این طرح دارای تناقض است وعملکرد آن برخلاف ظاهر آن است. ولی درخصوص این طرح مامور مخفی گذاشتن واورا ضابط قضایی قرار دادن یک مشکل جدی دیگر ازنظر فقهی دارد از نظر موازین فقهی کسی که حکمی علیه دیگری صادر می کند به عنوان قاضی ویا آن حکم را به عنوان مامور و ضابط به اجرا می گذارد دارای مسئولیت است ومحکوم علیه می تواند وحق دارد در فرض خطا یا تعدی علیه او شکایت کند و اقامه دعوی نماید. ولی در این طرح نیروی انتظامی، به دلیل اینکه مامور مخفی است و شخص محکوم علیه نمی داند که چه کسی علیه او گزارش داده است لذا درصورتی که گزارش را غیر واقعی بداند به دلیل آنکه هویت گزارش دهنده را نمی داند و مامور مخفی است ازحق شکایت علیه او محروم می گردد. این کار علاوه بر اینکه شرعا اشکال دارد، زمینه فساد هم بوجود می آورد چون ماموران را در یک قلمرو بی مسئولیت قرار می دهد وبه آنها اطمینان می دهد که هیچ یک از شهروندان نمی توانند اعتراضی متوجه آنها بکنند. * اگر به طور کلی دولت اسلامی در مقابل پدیده بد حجابی یا بی حجابی مسئولیت ندارد دراین صورت بین دولت دینی و دولت سکولار چه فرقی وجود دارد؟ - قطعا دولت اسلامی درقبال مسائل اخلاقی و شرعی مسئولیت دارد و نمی تواند در برابر چنین موضوعاتی بی تفاوت باشد این مقدار جای تردید و اشکال نیست ولی نکته مهم این است که دولت اسلامی با چه شیوه و روشی می خواهد با مشکل برخورد کند؟ اگر این مساله تحت عنوان نهی از منکر قرار گیرد شرط آن این است که اقدامات مفید و موثرباشد شرط دیگر آن است که مفسده نداشته باشد این شروط را همه فقها قبول دارند ولی آیا واقعا شیوه های پلیسی برای برخورد با منکراتی مانند بدحجابی مفید است؟ اولا وضع کنونی جامعه ازیک طرف و طرحهای مختلف نیروی انتظامی که هرچند یک بار تغییر پیدا می کند نشان می دهد که مفید وموثر بودن این اقدامات جای تردید دارد به علاوه شرط عدم مفسده مطرح است یعنی عوارض و پیامدهای منفی این اقدامات باید ارزیابی شود یک نگرانی جدی این است که مبادا با این طرح ها افراد حجاب گریز به افرادی حجاب ستیز تبدیل شوند یعنی افرادی که عملا تقیدی ندارند واهل مسامحه هستند دراثر برخورد های تند به افرادی مخالف حجاب تبدیل شوند و صف بندی جدیدی اتفاق بیفتد تحلیل این عوارض خارج از وظیفه علماست و جامعه شناسان باید مورد تحقیق قرار دهند ولی آیا جامعه شناسان و جرم شناسان و روان شناسان دراین موضوعات فضای کافی برای تحقیق و اظهار نظر در اختیار دارند؟ *آیا به لحاظ فقهی این امکان وجود ندارد که احکامی مانند حجاب به صورت قانون دربیاید و دولت موظف به اجرای آن باشد؟ - بله این ظرفیت در احکام اجتماعی اسلام وجود دارد ولی نکته ای که در تقنین باید رعایت شود این است که قیود شرعی حکم در قانون هم ذکر شود و البته در بسیاری از موارد این کار دشواری است مثلا در همین مساله حجاب ازنظر شرعی بین حجاب حرائر و اماء فرق است بین حجاب زنان مسلمان وغیر مسلمان تفاوت است بین حجاب زنان جوان وسالخورده فرق است ولی آیا در قانون می توان این تفاوتها را لحاظ کرد؟ واگر در قانون به این ظرافت ها توجه نشود آیا بازهم قانون منطبق با اسلام خواهد بود؟ مثلا درباره زنان سالخورده قرآن به صراحت حجاب آنها را سبکتر دانسته است: « فلیس علیهن ان یضعن ثیابهن» (آیه 60 سوره نور) لذا فقهایی مانند شیخ انصاری و فقهای معاصر فرموده اند آنها می توانند از «خمار» و «جلباب» استفاده نکنند. شهید مطهری در کتاب مساله حجاب برداشتن روسری را برای آنها جایز دانسته است البته آنها هم حق «تبرج» ندارند. ولی آیا این ارفاق های شرعی در قانون هم دیده شده است و ماموران هنگام ثبت شماره خودرو به آن توجه می کنند؟ به خاطر دارم که درسال 58 وقتی حضرت امام خمینی در قم بودند یک خبرنگار معروف ایتالیایی به نام خانم فالاچی با ایشان مصاحبه کرد ونسبت به حجاب اعتراض داشت امام به او فرمودند برای زنانی در حدود سن وسال شما چنین الزامی وجود ندارد. این مصاحبه در صحیفه امام به چاپ رسیده است وگمان می کنم این خانم آن موقع پنجاه ساله و بدون تبرج بوده است! *مشکل اصلی در بحث حجاب در کجاست؟ نمی دانم مقصود شما از مشکل اصلی چیست؟ یعنی چه کسی یا نهادی در پیدایش وضع موجود مقصر است؟ ویا وضع نامطلوب کنونی ناشی ازچه عواملی است؟ اگر منظور این مطالب باشد سوال شما جنبه اجتماعی دارد و باید کارشناسان مربوط به آن پاسخ دهند و چنین مباحثی در قلمرو تخصص بنده نیست ولی اگر به لحاظ اسلامی یا فقهی به مساله حجاب نگاه کنیم درباره این موضوع دو مساله وجود دارد یکی مقدار و کمیت پوشش و دیگری کیفیت و چگونگی پوشش. البته مسئله دوم اهمیت بیشتر دارد چون اسلام درمواردی که نسبت به مقدار پوشش ارفاق یا تسامح دارد مثل زنان سالخورده نسبت به کیفیت پوشش همانها ارفاق ندارد چون تبرج برای آنها هم ممنوع است مشکل جدی فعلا این است که تا حدودی جنبه اول یعنی مقدار پوشش را کنترل و مهار کرده ایم ولی جنبه دوم که مهم تر است یعنی تبرج و تحریک آمیز بودن پوشش و آرایش از کنترل خارج است والبته فساد اخلاقی و اجتماعی دومی به مراتب بیشتر است شاید الزام و فشار بر رعایت جنبه اول موجب طغیان نسبت به جنبه دوم شده است ولذا در کشورهایی که آن فشار وجود ندارد این عکس العمل تبرج هم به این گستردگی نیست فکر می کنم که باید برای تبرج چاره اندیشی کرد وآن را مهم تر از رعایت کمیت پوشش و رعایت کامل آن تلقی کرد.