معماری مسجد نبوی چگونه بود؟!

۱۸ ربیع الاول سالروز بنای مسجد النبی توسط رسول خدا در مدینه است و این مناسبت فرصتی برای اشنایی با چگونگی بنای این مسجد و شناخت هویت واقعی مسجد در جامعه اسلامی است.

بنا به روایت معتبری از امام صادق(ع) که مشایخ ثلاثه نقل کرده اند: پیامبر دیوارهای مسجد خود را ابتدا به ضخامت یک خشت بالا آورد و آن را محصور نمود. پس از آن وقتی مسلمانان افزایش یافتند، آن دیوارها را توسعه داد و بر ضخامت آن افزود و سپس با جمعیت بیشتر مسلمانان مجددا مسجد را بزرگتر کرد. ولی مسجد سقف نداشت و چون مسلمانان از تابش آفتاب و گرمای آن شکایت نمودند، پیامبر سایبانی از چوب و شاخه های درخت برای آن قرار دادند تا اینکه آنان در معرض باران قرار گرفته و تقاضا کردند که برای جلوگیری از ورود قطرات باران به مسجد سقفی گلی برای مسجد ساخته شود: ( ...اصابتهم الامطار فجعل المسجد یکف (چکه کردن) علیهم فقالوا یا رسول الله لو امرت بالمسجد فطُیِن فقال(ص) لهم: لا عریش کعریش موسی(ع پیامبر درخواست آنان را برای بنای سقف گِلی نپذیرفتند و فرمودند این مسجد هم مثل همان سایبانِ محل عبادت حضرت موسی باید باشد. و تا رسول خدا زنده بودند مسجد همین گونه بود.(الکافی، ج۳، ص۲۹۵) و پیامبر تا پایان عمر در همین مسجد نماز میگذارد و حتی در ماه رمضان یک دهه اعتکاف میکرد و به گفته ابوسعید خدری گاه باران از سقف آن چکه میکرد و پیامبر را خیس میکرد(سنن نسایی ، مسند احمد و ...)

روشن است که در آن زمان خانه های مدینه سقف داشتند و برخی دو طبقه بودند مثل خانه ابی ایوب انصاری که رسول خدا در مدینه بر او وارد شدند ولی پیامبر با مسقف بودن مسجد حتی در شرایطی که باران از آن چکه میکرد مخالفت کردند!
این نوع معماری مسجد النبی از جهاتی تعجب آور است:
۱. مسلمانان خودشان در بنای مسجد شرکت داشتند و هزینه ای بر بیت المال تحمیل نمیشد.
۲. خود مسلمانان آماده بودند تا هزینه استحکام این بنا را بپردازند(البدایه و النهایه).
۳. سقف زدن بر مسجد کاری خلاف متعارف و تجملاتی نبود و در معماری آن روز حداقل تلقی میشد.
۴. سقف برای مسجد لازم بود چون ورود باران به مسجدِ بدون سقف موجب آن میشد که در مواقع بارندگی مسلمانان نتوانند بخوبی از مسجد استفاده کنند.
۵. یکی از مصارف زکات "فی سبیل الله" است که شامل بنای مسجد میشود و رسول خدا(ص) میتوانستند از این منبع برای ساخت یک مسجد مناسب با آن شرایط اقلیمی استفاده کنند.
۶. هرچند مسلمانان در ابتدای هجرت در عسرت بودند ولی در سالهای بعد که گشایشی برایشان اتفاق افتاد، اصرار بر عدم تکمیل مسجد مخالف سطح زندگی عمومی آنان بود.

از سوی دیگر باید بررسی نمود که آیا این سنت در بنای مسجد عام بوده و همیشگی و همگانی است و یا به شرایط خاص آن زمان اختصاص داشته است؟
اینکه حضرت صادق(ع) این موضوع را مطرح میکنند، اِشعار به کلی بودن حکم دارد زیرا امام صرفا در مقام بیان تاریخ، آن هم تاریخی که دوره انقضاء آن گذشته، نیست.
بعلاوه حضرت مطابق همین سنت، حکم شرعی داده و نماز در مساجد مسقف را مکروه دانسته است(صحیحه حلبی) و اضافه فرموده که فعلا در این مساجد که (عامه ساخته) و مسقف است نماز بخوانید تا دولت عدل مستقر گردد و ببینید که چه اتفاقی می افتد!(الوافی، ج۷، ص۴۹۱)
مضافا بر اینکه بر اساس روایات مثل آنچه صدوق نقل کرده است حضرت ولی عصر(عج) پس از قیام خود سقف های مساجد را خراب میکند و مجددا آنها را مانند همان سایبانی که محل عبادت حضرت موسی بود میسازند: «اول ما یبدا به قائمنا سقوف المساجد فیکسرها و یامر بها فتجعل عریشا کعریش موسی»(من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۳۶)

با توجه به این دلایل، سنت پیامبر(ص) در کیفیت بنای مسجد النبی جنبه موقت و خاص نداشته و شیوه پیامبر، از سوی ائمه(ع) بعنوان یک سبک دائمی برای معماری مسجد مطرح شده، که اگر چه در دوره قبل از ظهور با توجه به سنت اموی و عباسی در سقف زدن مساجد(الحدائق الناضره، ج۷،ص۲۶۸)، از مساجد موجود استفاده میشود ولی در آینده مساجد بهمان شکل عصر پیامبر برمیگردد.

از سوی دیگر فقهای امامیه که با دقت به بررسی نصوص روایی میپردازند و از آن به "فتوی" میرسند، این روایات را کاملا تلقی بقبول کرده و باستناد آن فتوی داده اند که: مسقف بودن مسجد مکروه و یا مکشوف بودن آن مستحب است مثل شیخ طوسی در مبسوط(۱/۱۶۰)، ابن ادریس در سرائر (۱/۲۷۸)، محقق در شرایع(۱/۱۱۷)، علامه حلی در تحریر(۱/۳۲۵) و.... از این رو محقق اردبیلی این حکم را جای بحث و مناقشه نمیداند هرچند شهید در اطلاق آن مناقشه کرده است.
فقهاء چندان بدین نصوص پای بند بوده اند که به اقتضای آن گفته اند: کراهت سقف زدن حتی در موارد نیاز به آن نیز زایل نمیشود و در هوای بارانی، به مسجد رفتن مورد تاکید نیست زیرا در روایت است که وقتی زمین با باران خیس میشود نماز را در خانه بجای آورید(مدارک الاحکام، ج۴، ص۳۹۳، ذخیره المعاد، ج۲، ص۲۴۹، جواهرالکلام، ج۱۴، ص۷۷)

با توجه به شواهد فوق، اگر مسجد پیامبر، الگوی جاودانه بنای مسجد است(شاید بجز موارداستثنایی مانند مناطق سردسیر و پرباران) پس ما باید در تلقی خود از نقش مساجد و کارکرد آن تجدیدنظر کرده و الگوی دیگری برای معماری و ساخت و ساز آن تهیه کنیم و البته در چنان مسجدی برنامه های مساجد نیز تغییر کرده و متناسب با معماری جدید خواهد بود.
فراموش نکنیم که حضرت امام خمینی در مجوز خود برای ساختن مصلای تهران فرمود:«سادگی مصلا باید یادآور محل عبادت مسلمانان صدر اسلام باشد»
ولی بناهای عبادیِ امروز یادآور کدام مسجد است، مسجد نبوی یا مسجد اموی؟! اگر حتی مسقف بودن مسجد مکروه است و چنین بناهایی در نوبت تخریب قرار دارد، پس آیا عمارتهای مجلل بعنوان عبادگاه در جامعه ای که فقر و محرومیت در آن بیداد میکند، مطابق سنت نبوی است؟!