آئینه وند و دغدغه اتصال به ریشه و انطباق با نیاز

به گزارش شفقنا، حجت الاسلام و المسلمین محمدسروش محلاتی در این مراسم با اشاره به آثار دکتر آئینه وند، اظهار کرد: از وقتی پیشنهاد شد که در این جلسه خدمت شما صحبت کنم به آثار فکری دکتر آئینه وند مراجعه کردم تا موضوعی را از لابه لای اندیشه ها و افکار ایشان انتخاب کنم. در این مراجعه به مقدمه کتاب «سی سال با تاریخ» که مجموعه ای از مقالات و پژوهش های استاد است، برخورد کردم.

او با اشاره به مقدمه و مدخل این مجموعه گفت: آئینه وند در این مقدمه نوشته است که «رویکرد راقم این سطور در نگارش این کتاب محور هدفمند اتصال به ریشه (اسلام) و انطباق با نیاز امروز است. آن نخی که این دانه ها را به یکدیگر متصل کرده دو دغدغه است، که با یکدیگر ترکیب شده؛ نخست دغدغه اتصال به ریشه و دغدغه دوم پاسخگویی به نیازهای زمان است.»

سه گروه به مساله ریشه و نیاز روز می پردازند

سروش محلاتی با بیان اینکه این موضوع دغدغه فکری این اندیشمند بزرگ اسلامی است، افزود: دکتر آئینه وند آثار خود را هم در این جهت تدوین کرده است. به طور کلی کسانی که به موضوع «ریشه و نیاز» می پردازند سه گروه هستند. گروه اول کسانی که اصالت را به حفظ ریشه ها می دهند و معتقدند هرچه غیر آن ریشه باشد فاقد اصالت و اعتبار است. بنابراین به دنبال حفظ مبانی و اصول اسلامی هستند؛ اما تغییر و تحولاتی که در زندگی اجتماعی بشر اتفاق می افتد برای آنها اهمیت چندانی ندارد.

او ادامه داد: گروه دوم کسانی هستند که معتقدند ما در این زمان زندگی می کنیم و تاریخ به کار ما نمی آید و باید نیازهای روز را مطابق اصول روز هم برطرف کنیم. به نوعی می گویند اعتبار پاسخ های گذشته به پایان رسیده است بنابراین آنها هم دغدغه ریشه ندارند. بلکه توجه و اهتمام به ریشه ها را بازدارنده و مزاحم هم می دانند. هر مقدار که استقلال از ریشه پیدا شود از نظر آنها مطلوب تر است.

دغدغه آئینه وند، دغدغه اتصال به ریشه و انطباق با زمان است

این استاد دانشگاه در خصوص جریان سوم، عنوان کرد: اما جریان سوم که دکتر آئینه وند خود را متعلق به این جریان می داند کسانی هستند که هم به ریشه ها اعتقاد دارند و هم معتقد هستند که برای استفاده کردن از آن ریشه ها، نیاز به علوم و تجارب جدید بشری هم دارند. این ریشه ها هرچند برای تغذیه ی مبانی فکری ما لازم است اما برای رسیدن به محصول مطلوب برای امروز کافی نیست.

این پژوهشگر دینی با نگاهی به اندیشه مرحوم شهید مطهری، بیان کرد: ایشان با اشاره به کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» البته این کتاب هم همان مساله ریشه ها است. در پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در چند دهه اخیر بسیار مورد تردید قرار می گرفت. به خصوص ریشه های اسلامی که در فرهنگ و تمدن ایرانی وجود دارد. در این پژوهش استاد مطهری بخشی از تحقیقات برعهده خودش بوده و برخی از تحقیقات را از منابع دانشمندان دیگر استفاده می کند. مثلاً استاد مطهری در این کتاب از سید حسن تقی زاده نقل های متعددی دارد؛ شهید مطهری با استناد به کلام او که چه ریشه هایی در فرهنگ ما وجود دارد.

او تصریح کرد: حتی تقی زاده هم این ریشه ها را انکار نمی کند. تقی زاده به نقل از کتاب «خدمات متقابل» این طور می گوید: «اسلام آیینی نو، دارای محاسن و اصول و قوانین منظم  آورد. انتشار اسلام در ایران روح تازه و ایمانی قوی تر دمید، که دو مایه مطلوب نیز بر اثر آن به این دیار آمد.» او در این کتاب ایران قبل از اسلام و ایران بعد از اسلام را مقایسه می کند و تحولاتی که اسلام به وجود آورده است. یکی از آثاری که اسلام آورد زبان بسیار غنی، پرمایه و وسیع یعنی عربی بود. این زبان وقتی که به ایران آمد و به تدریج با زبان لطیف و نغز و دلکش آریایی و تمدن ایرانی  ترکیب شد.

سروش محلاتی با اشاره به سخنان تقی زاده درباره تاثیر اسلام در ایران، ادامه داد: نماینده درخشان آن سعدی، حافظ، ناصرخسرو و امثال آن هستند. اما تاثیر دوم علوم، معارف و تمدن پر مایه ای بود که به وسیله ترجمه های کتب یونانی، سریانی و هندی به زبان عربی در مشرق اسلامی و قلمرو خلافت شرقیه از اواسط قرن دوم تا قرن سوم بین مسلمین آشنا به زبان عربی و به خصوص ایرانیان انتشار یافت.

سروش محلاتی اظهار کرد: این تحقیقات به استناد پژوهش های امثال تقی زاده، دکتر زرین کوب و تحقیقات دیگری که بزرگوارانی مانند استاد مطهری داشتند، تلاش شده تا این ریشه ها را سعی به نسل دیگر هم معرفی شوند. که این محققین در تحقیقات علمی بی طرف و بی نظر هستند  آنها این ریشه ها را دیده اند و پذیرفته اند و قابل انکار نیست.

این پژوهشگر دینی با نگاهی به سخنرانی تقی زاده درباره «اخذ تمدن غربی» اظهار کرد: درست بر عکس آنچه به او نسبت داده می شود که او اصلا به ریشه ها و مایه های تمدن اسلامی و ایرانی اعتنایی نداشت، در این دو سخنرانی توضیح می دهد آن جمله ای که من گفته ام به چه معنا و مقصودی بوده است. آیا مقصود من درست درک شده یا نشده؟ این نکته را به این لحاظ پیش کشیدم که شخصی مانند تقی زاده نظری داشته و این نظر می تواند درست یا نادرست باشد و مورد نقد قرار بگیرد، به لحاظ نظر شخصی اهمیت چندانی ندارد اما این برای ما مهم است که در مواجهه با فرهنگ بیگانه چقدر اصالت فرهنگی ریشه های خودمان را شناخته باشیم.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به بخشی از مجله «یغما» که در سال ۱۳۳۹ منتشر شد، توضیح می دهد: «چنا نچه اغلب می دانند اولین نارنجک تسلیم به تمدن فرنگی ۴۰ سال قبل بی پروا انداختم و چون این عقیده قدری افراطی دانسته شد، بهتر است خودم قبل از خاتمه حیات، توضیح دهم منظور من از آن تمدن، روح تمدن، فهم، پختگی، رشد اجتماعی، آزاداندیشی و خلاص از تعصبات افراطی، متانت فکری، وطن دوستی محکم است که هنوز به این مرحله رشد نرسیده ایم».

ریشه را باید حفظ کرد و زمینه را برای رشد و به بار رسیدن آن را فراهم کرد

سروش محلاتی با توجه به نوع گرایش ها و اصالت داشتن یا نداشتن ریشه‎ها، عنوان کرد: تقی زاده بحث های دیگری نیز دارد و واقعا آن دو خطابه از این نگاه خواندنی است و موضع برخی از رجال فکر و اندیشه را در کشور ما نشان می دهد. این یک جریان در حوزه اصالت داشتن یا نداشتن ریشه است. آن گرایش نخست که دغدغه اش چیزی غیر از ریشه ها نیست، اما نمی داند امروز آن ریشه در چه فضایی قابل نگهداری و رشد است. ریشه را باید حفظ کرد و زمینه را برای رشد و به بار رسیدن آن را فراهم کرد، چون گروه نخست فقط دغدغه حفظ ریشه دارد اما اعتنایی به تحولاتی که در زندگی بشر اتفاق می افتد و دستاورد های علمی و فرهنگی پیدا نمی کند.

او توضیح داد: در این زمینه سخنان بسیاری گفته شده، اما این سخن را نیز بر همه گفته ها و شنیده های خود اضافه کنید، آن موضوعی که استاد بزرگوار مرحوم مطهری در یادداشت های خودشان ثبت کرده بودند؛ اگرچه بسیاری از مطالب را استاد در یادداشت هایش آورده که هنوز به کتاب ها منتقل نشده بود، منتقل می کند: «عده ای آن گاه که خزانه ها بسته می شود، فریاد وا اسلاما می کشند و وقتی آرزوی ظهور حضرت حجت را دارند، برای این است که حضرت بیاید و به خیال آنها، حمام های دوش را تبدیل به خزینه کند.»

این مثال به دهه های قبل است. مسایل دیگری که در سال های بعد هم رخ می دهد، مشابه چنین مساله ای بود و با همین واکنش ها روبرو بودند. امروز هم چنین موضوعاتی را هم در دانشگاه، حوزه و جامعه خودمان هم داریم. وقتی برخی می گویند اسلام ناب یعنی ظهور حضرت عصر(عج) زمانی اتفاق می افتد که تمام آثار و تمدن فرهنگ بشری از بین خواهد رفت و به گذشته بر می گردیم.

او با بیان اینکه اگر شخص دیگری این جمله را می گفت شاید قبول آن سخت بود، اظهار کرد:  اما شهید مطهری آن روزها به عنوان خاطره خودش نوشته است و می گوید: یادم هست، مرحوم آیت الله بروجردی که به قم مشرف شدند از همان ابتدا در منزلشان تلفن داشتند. آقای مطهری جز حلقه اول شاگردان آیت الله بروجردی بود و تا قبل از هجرت ایشان به قم هم در بروجرد خدمت ایشان رسیده بود و او را می شناخت. مطهری می گوید: آمدند قم و به ایشان پیشنهاد کردند که تلفن را بردارید. این مسائلی که امروز نمونه های آن در جامعه ما اتفاق می افتد مخالفت با بعضی از ابزارهای ارتباط جمعی این ها مسایل جدید و تازه ای نیست.

جریان اول دغدغه ی اصالت و فرهنگ دارد

سروش محلاتی در خصوص مقاومت علمای آگاه نسبت به مخالفت ها با ابزار جدید، اضافه کرد: این تلاش ها وجود داشته و پیوسته این مقاومت ها در چنین مسایلی توسط علمای آگاه و دانا صورت می گرفته است. بنابراین ما باید این مقاومت ها را تقویت کنیم و تسلیم این جریان نشویم. به هر حال جریان اول جریانی است که دغدغه ی اصالت و فرهنگ را دارد اما دغدغه پاسخگویی به نیازهای روز را ندارد و آنچه را که وارد می شود از زلال بودن آن چشمه اصیل اسلامی می کاهد.

این استاد حوزه با اشاره به جریان دوم، بیان کرد: این جریان به عکس معتقد است این ها به غیر از مانع و مزاحم چیزی نیستند و مانع عقب افتادگی ما در طول تاریخ هستند. باید این ریشه ها را قطع کرد؛ یعنی می خواهند عقبه فکری و تمدنی ما را نابود کنند.

این پژوهشگر دینی در خصوص نوع نگاه دکتر آئینه وند به ریشه‎ها توضیح می دهد: آنچه که این استاد بزرگوار دکتر آئینه وند در آثار خودش به آن اشاره کرده است، دغدغه اتصال به ریشه و با انطباق با زمان است که البته کار آسانی هم نیست. گرچه ادعا کردن در این زمینه بسیار آسان است.

اگر نیاز روز رفع نشود، اتصال به ریشه قطع می شود

او ادامه داد: حل مشکلات نا همخوان به دانش و اطلاعات بسیار زیادی نیاز دارد تا بتوان تک تک مسایل مورد تردید را حل کرد و اتصال به ریشه را هم حفظ کرد. وگرنه اگر پاسخ داده نشود این اتصال به صورت قهری قطع می شود و مراجعه به ریشه های دیگر فرهنگی اتفاق می افتد. ایشان در حوزه تاریخ متخصص بودند این راه را شروع کرد. حالا در این زمینه که ما چه مقدار پیش آمدیم بحث دیگری است اما شروع، شروع مبارکی بود.

سروش محلاتی باتوجه به نگاه دکتر آئینه وند در مورد رسیدن به ریشه ها، گفت: اولین نکته برای رسیدن به ریشه این است که ابتدا باید ریشه ها را شناسایی کرد یعنی باید بفهمیم ریشه کجاست؟ ریشه چیست؟ این جریان فرهنگی با خودش نا خالصی های زیادی آورده است؛ در ابتدا آب زلالی از چشمه سرازیر شده اما آیا بعد از گذشت سال ها در اختیار ما هم به همان زلالی است یا خیر؟ چه کسی می تواند در این زمینه داوری کند؟ دکتر آئینه وند دانش خودش را برای زلال سازی این فرهنگ و پاکسازی ناخالصی هایی که به این فرهنگ اضافه شده است، به کار گرفته است.

او با اشاره به نگاه دکتر آئینه وند برای شناخت ناخالصی ها در اسلام، تصریح کرد: خرده فرهنگ هایی وارد اسلام شدند و با بن مایه های این فرهنگ سنخیت ندارد به نام اسلام شناخته می شود؛ چنین موارد را تنها با تحلیل دقیق تاریخی می توانیم بشناسیم. باید بررسی کرد هر یک از این افکار، اندیشه ها در کجا و در چه شرایطی در جویبار فرهنگی اسلامی وارد شدند و متصل شدند. این کاری بود که این بزرگوار آغاز کرد. حالا اجازه بدهید من از همین کتاب سی سال با تاریخ یک بخش کوتاهی را خدمت شما بخوانم برای این که وضع ما در تاریخ چه تغییر و تحولاتی پیدا کرده است.

سروش محلاتی با بیان بخشی از سخنان دکتر آئینه وند، عنوان کرد: آئینه وند می گوید: بعد از کتاب خدا؛ اسلام معیار کجاست؟ پیامبر(ص) آری، علی(ع) آری اما آیا هر دولت و حکومتی که به نام اسلام در طول تاریخ آمده است، باید به عنوان اسلام معیار بشناسیم یا خیر؟ و تاثیراتی که این دولت ها به نام این در جامعه ی اسلامی داشته اند. بعضی ها این مطلب را دارند که باید توسط نخبگان و اسلام شناسان بررسی شود.

این استاد حوزه و دانشگاه، با مثالی از دکتر آئینه وند، افزود: شیعه قرن اول هجری برای شیعه قرن سوم هجری متسامح است. شیعه قرن سوم برای شیعه قرن پنجم متسامح است. قرن پنجمی ها هم اگر شیعیان قرن سوم را ببینند می گویند این چه دینداری است! این جریان دینداری تورم پیدا می کند، تحریف پیدا می کند؛ یک طرف تسامح به خرج می دهد و دیگری غلو می کند. حال سوال این است که آیا نصوص و سیره ای که در  اختیار قرن اول قرار داشت در اختیار قرن سومی یا  قرن چهارمی نبود؟ پس این تفاوت نگاه از کجا نشات می گیرد؟

این پژوهشگر دینی ادامه داد: دکتر آئینه وند صرفاً یک مورخ نیست که حوادث تاریخی را ثبت و تحلیل کند بلکه او یک دغدغه دیگری دارد و این دغدغه، دغدغه بسیار مقدسی است. ایشان به سراغ نقش هایی که خلفا داشتند، می رود و نگاه فقهای مستقل را در جامعه اهل سنت و حکومت ها را بررسی می کند تا ببیند این فقها با حکام چگونه برخورد می کردند و چگونه اهداف سیاسی شان را به نام اسلام نشاندند. این مجموعه مطالعات سی ساله استاد آئینه وند است.

او توضیح داد: ایشان می گوید: «اقتضائات حکومتی بر مبنای مصلحت خلیفه نه اسلام و امت اسلامی. با ادبیاتی تقدس آمیز توسط فقیهان سلطانی به شکل احکام جا باز می کرد». از اینجا خطر شروع شد اقتضائات حکومتی بر مبنای مصلحت خلیفه نه اسلام و امت اسلام. در حال حاضر اگر از گروه های افراطی مانند داعشی ها و وهابی سوال کنید، ادعای همه آنها اتصال به ریشه است. اما کدام ریشه؟ ریشه را کجا می بینید؟ اینجاست که برای اینکه جلوی این خطر گرفته شود.

توجه ویژه آئینه وند به فعالیت های اجتماعی زنان

این استاد حوزه و دانشگاه با تشریح نگاه آئینه وند، گفت: برای من شگفت آور بود که ایشان چقدر و با چه انگیزه های قوی بحث حضور اجتماعی و فعالیت های علمی زنان را به لحاظ تاریخی  تحلیل کرده است. این قسمت از مباحث ایشان بسیار جذاب و عمیق است. همه آن کسانی که حرکات قهقرایانه علیه حضور، فعالیت های فکری، اجتماعی و سیاسی زنان دارند مساله اتصال به ریشه را بیان می کنند. اینکه حضور زن در تاریخ اسلام چگونه بوده و ما هم می خواهیم همان الگو را حفظ کنیم.

سروش محلاتی اظهار کرد: تلاش علمی این بزرگوار این است که نشان دهد کدام تاریخ؟ تاریخ بنی عباس را می گویید؟ بله. همین طور است. اما آنها ریشه های ما نیستند و هر کجا که آنها تاثیر گذاشتند ما باید آن تاثیرات را رد کنیم؛ اصلاً حذف زنان در خلافت عباسی ریشه و مایه ی سیاسی داشته است. از همین جا ادبیاتی در باب زن وارد اسلام می شود، به نام مرد محوری! چون ثمرات چنین نگاهی را خلفا می بردند.

او در پایان اضافه کرد: اما فکر می کنم همین یک مثال برای تبیین این دیدگاه کافی باشد و نشان بدهد که دغدغه ی اصلی این استاد بزرگوار که چیزی جز  اتصال به ریشه و تامین نیاز روز است.

 

---

فایل گزارش شرق در ضمیمه ذیل