حرام زدایی از حرم

حرام زدایی از حرم

(پیشنهادی به تولیت محترم آستان قدس)

 

آیت الله حاج شیخ عباس واعظ طبسی در طول بیش از سه دهه تولیت آستان قدس، منشأ خدمات فراوانی بودند، خدا بر اجر و پاداش ایشان بیفزاید. اینک که این مسئولیت سنگین بر عهده خدمتگزار دیگری قرار گرفته است، برخی شواهد نشان می دهد که تولیت جدید، به مطالعه مجددی درباره اوضاع حوزه مدیریت خود پرداخته و علائمی از برخی تغییرات هم به چشم می خورد. از این رو؛ نکته ای را که به ذهن می رسد، به عنوان پیشنهاد مطرح می کنم تا مورد تأمل قرار گیرد. پیش از طرح پیشنهاد، مبنای آن را توضیح می دهم.

مبنای پیشنهاد:

1ـ در فرهنگ اسلامی و به خصوص با تأکیدی که در فقه تشیع وجود دارد، هر یک از نهادهای مذهبی از قبیل مسجد، حرم، حسینیه، مدرسه و غیره دارای کارکرد خاصی است و چون این نهادها تحت عنوان «وقف» قرار گرفته و مشمول به احکام اوقاف اند، از این رو رعایت احکام خاص هر عنوان برای هر یک ضروری است. مثلا کارکرد مسجد و حسینیه با یکدیگر متفاوت است و تغییر هرکدام به دیگری حرام است و مثلا نمی توان از «مدرسه» بهره برداری «حسینیه» نمود. در اینجا صحبت از مشروع بودن «ذات عمل» و یا «رجحان» و بلکه «وجوب» و یا «ضرورت» آن نیست چون حتی اگر فرض شود که کاری مثل تحصیل علم واجب است، ولی این وجوب توجیهی برای آن که «حسینیه ای» را «مدرسه» قرار دهیم نیست. در این باره فقها به قاعدة منصوص «الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها» سخت پای بند و ملتزم هستند.

این مطلب تا اینجا از یک سو روشن و واضح، از سوی دیگر مبهم و مجمل است، لذا با چند مثال توضیح می دهم؛ مثال هایی که در کلمات فقهای بزرگ معاصر دیده می شود:

*از امام خمینی سوال شده که زیرزمین مسجدی متروکه است، اجازه می فرمایید که آن را تبدیل به صندوق قرض الحسنه عام المنفعه نمایند؟ و ایشان پاسخ داده اند: «جایز نیست»

قید «متروکه بودن» زیرزمین و قید بکارگیری برای یک کار «عام المنفعه»، در این جا بسیار مهم است و نشان می دهد که این تغییر «حتی» برای کارهای مثبت، «حتی» در شرایطی که استفاده بالفعل هم از مسجدی نمی شود و «حتی» با فرض آن که کار جدید، هتک مسجد هم نیست و «حتی» با فرض آن که تغییری در بنای مسجد هم داده نمی شود و «حتی» با فرض این که این کار به صورت موقت باشد و نه دائمی، باز هم «جایز نیست»

*از مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی سوال شده که مسجد حیاط دارد و در وسط آن حوضی است که مورد استفاده است. میخواهند حیاط مسجد را حسینیه و وضوخانه درست کنند، آیا می شود آن «حوض» را تغییر دهند؟ و ایشان پاسخ داده اند: «تغییر حیاط و حوض به وضوخانه یا حسینیه خلاف شرع است، الوقوف علی حسب ما یوقفها اهلها»

پس حیاط مسجد (و نه شبستان آن را) به حسینیه نمی توان تغییر داد!

*و از حضرت امام خمینی سوال شده که آیا می توان از حسینیه ای در غیر ایام عزاداری اباعبدالله الحسین برای آموزش و پرورش استفاده کرد؟ و پاسخ فرموده اند: «استفاده از حسینیه در غیر جهت وقف جایز نیست.»

پس در بهره برداری از وقف، این حساب را باید کنار گذاشت که چه کاری اولویت دارد؟ و مثلا درس بر عزاداری اولویت دارد یا بالعکس بلکه حساب این است که عنوان موقوفه را باید ملاک بهره برداری قرار داد. چه این که این حرمت تغییر کاربری، اختصاص به مسجد هم ندارد و حسینیه و هر وقف دیگری نیز مشمول این حکم است و از طرف دیگر، این تغییر ممنوع، شامل «تغییر موقت» نیز می شود و حتی تغییری که اصل بنای موقوفه را تغییر نمی دهد، با فرض این که کارکرد اصلی وقف را هم از بین نمی برد، حرام است.(استفاده از حسینیه برای ایام غیر عزاداری!)

در این جا «مهم» این است که «جهت وقف» باید کاملا رعایت شود. از این رو یکی از مراجع معظم معاصر در پاسخ به این سوال که یک اطاق در صحن مسجد که به وسایل مسجد اختصاص دارد را می توان «پایگاه بسیج» قرار داد، فرموده اند: «هرگونه تصرف در آن حجره ها، در غیر جهت وقف جایز نیست» آیت الله صافی، علاوه بر این در پاسخ به یک سوال مشابه که پرسیده اند: زمینی وقف مسجد است و زیر زمین مسجد ساخته شده و محل نیاز به کتابخانه هم دارد، آیا می توان آن را برای کانون فرهنگی اجاره داد؟ همین ملاک مهم و اساسی را مطرح کرد و فرموده اند: «استفاده از موقوفه در غیر عنوانی که برای آن وقف شده مطلقا جایز نیست.»

2ـ در صورتی که برخی کارها با عنوان وقف ضدیت و مخالفت نداشته و بلکه مناسب آن باشد و بتوان از موقوفه برای آنها استفاده کرد، مشروعیت و جواز این گونه استفاده، مشروط بر آن است که مزاحمتی برای کارکرد اصلی موقوفه نداشته باشد. مثلا برگزاری جلسه قرائت قرآن در حسینیه، حرام نیست ولی به شرط آن که با برنامه عزاداری در حسینیه مزاحمتی نداشته باشد زیرا حسینیه در اصل برای عزاداری و حواشی آن وقف شده است. همچنین برگزاری «جلسه درس و تدریس» در مسجد جایز است همانگونه که از قدیم چنین سنتی وجود داشته و دارد ولی این کار هم مشروط به آن است که به برنامه اصلی مسجد که نماز است، لطمه ای وارد نشود. لذا در اوقات برگزاری نماز جماعت، درس و تدریس برخلاف وقف و حرام است، چه اینکه نماز جماعت اگر در مدرسه برگزار شود و مزاحم درس باشد، خلاف شرع است. لذا در استفتائی از یکی از مراجع درباره برگزاری مجلس ترحیم در مساجد سوال شده که اگر مزاحم نمازگزاران باشد، چه حکمی دارد؟ و پاسخ داده اند که «حرام است»

با توجه به این دو مبنا که از نظر فقهی، کاملا روشن است، این سوال مطرح می شود که «مشاهد مشرفه» مانند حرم امام رضا علیه السلام که از مصادیق «وقف» می باشد، چه کارکردی دارند و عنوان «حرم» گویای چه کارکردی بوده و برای چه منظوری وقف می گردد؟

حرم، محل زیارت

بدون تردید، اصلی ترین بهره برداری «حرم»، «زیارت امام» است. لذا آیت الله خوئی نیز در مباحث فقهی خود می گوید: مشاهد مشرفه یا مِلک امام است که برای «زیارت امام» وقف شده و یا ملک مسلمین است که برای «محل زیارت بودن» وقف شده است: «المشاهد المشرفه اما ان یکون ملکا للامام (ع) قد وقفت "لأن یزار فیها "و اما ان یکون ملکا للمسلمین قد وقفت لأن یکون "مزارا "لهم.»

پس محور استفاده از حرم، «زیارت» است و فاصله گرفتن از این محور یعنی فاصله گرفتن از عنوان وقف که شرعا ما را با مشکل مواجه می سازد. پس نباید فکر کرد که «حرم» محلی برای «عبادت» به مفهوم کلی آن است و همه عبادات در یک ردیف اند چه نماز جماعت، چه برگزاری جلسه قرائت قرآن و چه و چه. البته عبادتهایی که در حرم می تواند انجام گیرد دوگونه است:

1ـ زیارت: که شامل قرائت متن زیارت، نماز زیارت و دعای پس از آن و برخی اعمال دیگری که بخصوص وارد شده می شود. از این رو زیارت  در اینجا معنای عامی دارد، همان طور که حضرت آیت الله فاضل لنکرانی نیز در بحث های فقهی خود آورده اند: «لم یوضع المشاهد لمجرد الزیاره لاشتمال الزیاره علی الصلاه و الدعاء نوعا فهی موضوعه للجمیع الا تری انّ زیاره علی بن موسی الرضا (ع) تشتمل علی الصلاه المرکبه من سوره یس و الرحمن والدعاء عقیبها.»

2ـ عبادت های دیگری مانند نماز جمعه و نماز جماعت و غیره.

از نظر فقهی در حرم امام، هر دو دسته اعمال مشروع و بلکه مطلوب است ولی تفاوت این دو کار آن است که اوّلی در حرم «اصل» است یعنی حرم برای آن بنا شده و وقف گردیده است لذا برنامه های دوم نمی تواند با آن مزاحمت داشته باشد. همانطور که در مسجد «اصل» نماز است و عبادت دیگر مانند قرائت قرآن و سخنرانی، یا برگزاری مجلس ترحیم نباید مزاحم نماز باشد. به تعبیر آیت الله بهجت: «زیارت در مشهد، مثل نماز در مسجد است در اولویت از غیر»

بر این اساس، بزرگان فقاهت مانند صاحب جواهر و شیخ انصاری، فتوا داده اند که در حرم وقتی که نماز مزاحمت برای زائرین است، اشکال دارد. عین فتوای صاحب جواهر در رساله اش «مجمع الرسائل» چنین است:«نماز در حرم ائمه در جایی که مزاحم زائرین شود، اشکال دارد، مگر در مورد نماز زیارت»

و همین فتوا مورد تایید محشیان این رساله عملیه مانند آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی و فقهای دیگر قرار گرفته است. چه این که شیخ انصاری هم در رساله اش «صراط النجاه» فرموده است:«نماز در حرم ائمه (ع) در جایی که مزاحم زائرین شود، اشکال دارد.»

این فتاوای اعاظم امامیه، کاملا گویای آن است که در حرم ائمه «زیارت» اصل است و هیچ چیز نباید مزاحمتی برای آن به وجود آورد و حتی نماز هم در صورت مزاحمت، اشکال دارد. در این جا نباید جاهلانه توهم کرد که نماز واجب است و زیارت مستحب! بلکه این جا زیارت «متن» است و نماز «حاشیه»، زیارت «اصل» است و نماز «فرع». و حاشیه نباید وارد متن شده، چه این که فرع نباید در کار اصل اختلالی به وجود آورد.

پیشنهاد

بر این اساس پیشنهاد می شود، همه برنامه هایی که در حرم اجرا می شود و با زیارت زائرین منافات داشته و یا برای آنها ایجاد مزاحمت می کند، مورد تجدیدنظر و بازبینی قرار گیرد، از قبیل:

1ـ سخنرانی هایی که صدای آن فضای صحن ها را پر می کند و آرامش روحی را از زائران سلب می کند.(1)

2ـ طرح مباحثی که ربطی به فضای معنوی حرم و عنوان خاص وقف ندارد مثل بحث از طب سنتی، یا مباحث حاد سیاسی که بسیاری از زائران رغبتی بدان ندارند.

3ـ تجمع هایی که در مناسبت های مختلف اجتماعی و سیاسی در برخی رواق ها و فضاهای عمومی حرم انجام می گیرد و نوعا زائران را به زحمت می اندازد.

4ـ نماز جمعه که محدودیت هایی برای زائران حرم ایجاد می کند و برای چند ساعت، صحن ها و رواق ها را از حالت عادی خارج کرده و به خصوص زائران شهرستانی را در مضیقه و فشار می گذارد.

چقدر مناسب است که متولیان اعتاب مقدسه به خاطر داشته باشند که خداوند به حضرت ابراهیم خطاب کرد که با فرزندش، «خانه خدا» را برای طواف کنندگان، و اعتکاف کنندگان و نمازگزاران پاک کنند: «أن طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود» و در یک معنی به تعبیر علامه طباطبایی این «تطهیر» کنایه از «تخلیص البیت» است یعنی اختصاص دادن بیت به عبادت و منزه داشتن آن از کارهای دیگر و رفع موانع برای عبادت کنندگان است.

و امروز به نظر می رسد بهترین کار برای تولیت جدید آستان قدس رضوی آن است که حرم را برای زائران کاملا مهیا نموده و آن را از هر گونه حشو و زواید پاک نگه دارد. مقصودم از زواید کارهای بیهوده نیست بلکه برنامه های مفیدی است که باید در جای دیگری انجام شود و حتی باید بنای مستقلی (مثل مصلی) برایشان تهیه کرد. این کارها اگر در جای دیگر واجب است، ممکن است اینجا حرام باشد!

متواضعانه اعتراف میکنم که بعد از چهل سال حضور در حوزه، هنوز هم بعضی از مسائل ساده فقهی را نمی فهمم  مثلا چطور این نوع اتفاقات در حرم قطعا حلال  است و شبهه ای ندارد  و تغییر ضریح برای تامین بهداشت و مصالح دیگر شبهه ناک است و قبول آن برای تولیت دشوار! همین دیروز در خاطرات سال 72 آقای هاشمی از حضورش در برنامه غبارروبی حرم خواندم : « .... دو رکعت در داخل ضریح خواندم و بیرون آمدم. به خاطر عدم امکان تمیز کردن بین دو ضریح، مقدار زیادی سوسک و حشرات دیگر جمع شده بودند که برایم غیر قابل تحمل بود. به آقای طبسی گفتم ضریح را برای آینده اصلاح کنند. معلوم شد شبهه در تغییر ضریح دارد....»!! بگذرم.

بهر حال؛ زائرانی که آمده اند تا محضر امام خویش را درک کنند، می خواهند با امام نجوا کنند، می خواهند در حرم از آرامش برخوردار باشند، آنها هر کدام در محل خود هم نماز جمعه دارند، هم سخنران دارند، هم نوحه خوانی دارند، هم میتینگ سیاسی دارند، آنچه را ندارند «لذت حضور» در خدمت امام است. پس لطفا اجازه دهید در حرم رضوی از این لذت بهره بیشتری ببرند.

 

********

1)لازم به توضیح نیست که مقصود تعطیلی کلی سخنرانی ها نیست، بلکه انتقال آن به فضاهای خاص است که مزاحمتی برای عموم زائران ندارد. مثلا مسجد گوهرشاد دارای شبستان های متعددی است که می تواند برنامه های متنوع سخنرانی های مفید و سازنده از قبیل تفسیر قرآن یا تفسیر نهج البلاغه و امثال آن، در آنجا برگزار شود. هنر این است که برنامه تبلیغی ما چنان جاذبه ای داشته باشد که زائران را به این فضاهای مجزا و حاشیه ای بکشاند . و گرنه سخنرانی گذاشتن برای زائرانی که در صحن  یا رواق بقصد زیارت توقف کرده اند و نه تنها دل به سخنرانی نمیدهند بلکه از آن ناراحتند، هنر نیست .