---

درس گفتارها، تقریراتی است که توسط بعضی از شاگردان استاد تهیه شده است و بدیهی است که نمی تواند منعکس کننده تام و تمامی برای دیدگاه ایشان تلقی شود.

---

درس فقه، صلاه مسافر، سال تحصیلی 94-95، جلسه یازدهم، 94/10/15

شرط چهارم قصر: عدم قواطع سفر

1-قاطعیت وطن

صحیحه ابن بزیع(2)

استدلال آیت الله خوئی در وطن شرعی

 

خلاصه جلسه قبل

بحث در این بود که اگر شخصی مسافر باشد ولی از وطن خودش عبور کند، در «وطن»، نماز او تمام است. در این زمینه، روایت محمد بن اسماعیل بن بزیع از حضرت رضا(ع) است که در جلسه قبل این روایت مطرح شد:

«عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ بَزِیعٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَقْصُرُ فِی ضَیْعَتِهِ- فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یَنْوِ مُقَامَ عَشَرَةِ أَیَّامٍ- إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یَسْتَوْطِنُهُ- فَقُلْتُ مَا الِاسْتِیطَانُ- فَقَالَ أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یُقِیمُ فِیهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ- فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ یُتِمُّ فِیهَا مَتَى دَخَلَهَا...»(وسائل الشیعة، ج 8، ص495)

سوال در مورد فردی است که به مزرعه خود می رود که آیا در مزرعه خود هم باید نماز را شکسته بخواند؟ حضرت فرمودند: مانعی ندارد و نماز شکسته است در صورتی که قصد اقامه عشره نداشته باشد. بعد حضرت یک استثناء بیان کردند و آن اینکه مگر اینکه خانه اش برای او وطن باشد که دراین صورت وقتی به مزرعه خودش می رود به وطن خود رفته و دیگر آنجا نمازش تمام است و قصد عشره هم لازم نیست. لذا حضرت اضافه کردند که: «الَّا أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یَسْتَوْطِنُهُ». تا اینجای روایت مورد بحث نیست و حکم مورد تسالم اصحاب است که شخص در وطن بدون اینکه قصد اقامه کند، نمازش تمام است و در غیر وطن در صورت قصد اقامه نمازش تمام است و در صورت عدم قصد، اقامه نمازش قصر است. این چند حکم، جزء استانداردهای بحث مسافر است و ادله دیگر هم وجود دارد و روشن است.

آنچه مورد بحث قرار گرفته است، ذیل این روایت است که «فَقُلْتُ مَا الِاسْتِیطَانُ؟» استیطان به چه معناست؟ «فَقَالَ أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یُقِیمُ فِیهِ سِتَّةَ أَشْهُرٍ» مقصود از استیطان این است که در آنجا خانه ای داشته باشد که شش ماه در آن اقامه کند، «فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ یُتِمُّ فِیهَا» لذا هروقت که برود نمازش کامل است.

ذیل روایت، تفسیری از «وطن» ارائه می کند که بحث ما هم در همینجاست که «وطن» به چه معناست؟ در مورد وطن ما با دو بحث مواجهیم؛ یک بحث که جنبه حکمی دارد و یک بحث جنبه موضوعی دارد. حکم وطن معلوم است که شخص در وطن نمازش تمام است و نیاز به قصد اقامه عشره ندارد و این حکم محل بحث نیست که جنبه حکمی است و روشن است. اما یک بحث در موضوع داریم و آن اینکه «الوطن ما هو؟»، به کجا «وطن» می گویند و کدام محل برای انسان، «وطن» تلقی می شود. اینجا احتیاج داریم که موضوع «وطن» را تفسیر کنیم.

در تفسیر موضوع «وطن» دو تلقّی بین فقهاء وجود دارد؛ تلقّی اول اینکه «وطن» صرفا معنای «عرفی» دارد و اصلا شأن شرع این نیست که وطن را تعریف کند و تعریف نکرده است و این موضوع را احاله به عرف داده است و هرچه که عرف وطن دانسته است، شرع برای آن حکم کرده است و «وطن» از اختراعات شرع نیست.

تلقّی دوم این است که هرچند وطن مفهوم عرفی است اما بسیاری از مفاهیم عرفی اینطور است که شرع هم دخالتی کرده و یک تعریف برای آن مشخص کرده است. مثل «سفر» که خودش یک معنای عرفی دارد اما آن سفری که موضوع برای احکام شرعی قرار گرفته، تعریف خاصی دارد که مسافر کیست و شرع حد آن را مشخص کرده است و فرموده است که کسی که هشت فرسخ برود، سفر شرعی رفته است ولو اینکه سفر عرفی نباشد. لذا این گروه دوم معتقد شده اند که یک «وطن عرفی» داریم و یک «وطن شرعی» و اختلاف نظر در این وطن شرعی است، در حالی که در معنای عرفی وطن، اتفاق وجود دارد. پس بحث در این است که آیا «وطن شرعی» هم وجود دارد یا خیر؟

فعلا در بین فقهاء و علمای ما نظریه غالب، معروف و مشهور این است که «وطن»، فقط «عرفی» است و بعضی از فقهاء قائل به «وطن شرعی» هستند و کسی که در این دوره، به خصوص قائل به «وطن شرعی» است، آقای خویی است.

قائلین به «وطن شرعی» می گویند: قوام وطن پیش شارع به چند چیز است؛ اول به اینکه انسان در آن محل، مالک منزل باشد و دوم اینکه شش ماه در آنجا توقف کرده باشد (والا اگر خانه ای خریده است ولی این توقف را نداشته است، وطن شرعی به حساب نمی آید) و سوم هم اینکه آنجا قصد برای اقامه داشته باشد (نه قصد توطّن به این معنا که همیشه بخواهد زندگی کند چون در روایات، قصد زندگی دائمی وجود ندارد).

پس به نظر مرحوم آقای خویی یک «وطن» داریم که «وطن عرفی» است و آن همانجایی است که انسان به دنیا آمده و زندگی می کند(وطن اصلی). یک وطن دیگر هم وطنی است که شرع حکم می کند که اینجا «وطن» توست و آنچه که شرع، وطن می داند، با این قیود است. عرف در اینکه جایی را وطن انسان بداند، کاری به این ندارد که شخص مالک خانه هست یا خیر؟ خیلی ها هستند که در شهری زندگی می کنند و اهل آن شهر هم به حساب می آیند و بنا دارند در آنجا زندگی کنند، اما مستاجرند. لذا عرف، «مالک بودن» و «مالک نبودن» را ملاک برای «استیطان» نمی داند. چنانکه عرف برای «شش ماه» هم خصوصیتی قائل نیست. اختلافی که در مساله «وطن شرعی» وجود دارد، ناشی از همین روایت «محمد بن اسماعیل بن بزیع» است.

در جلسه پیش تفسیری از این روایت شد و در این جلسه تفسیر دیگری را بیان می کنیم. تفسیری که در جلسه قبل بیان کردیم، تفسیر کسانی بود که این روایت را بر وطن عرفی حمل می کنند. مرحوم حاج آقا رضا همدانی و آیت الله بروجردی می گویند این تعریفی که در ذیل این روایت شده است، تعریف «وطن عرفی» است و دو قرینه در این باب ذکر می کنند؛

اول اینکه امام(ع) از اول «وطن» را تعریف نکرد و وقتی راوی سوال کرد، حضرت فرمود: نمازت شکسته است مگر اینکه در آنجا منزلی به عنوان وطن داشته باشی. این تمام شد و شخص سوال کرد که «ما الاستیطان؟» پس اگر او سوال نمی کرد، حضرت نمی خواستند چیزی بگویند و حکم را به صورت کامل پایان یافته می دانستند. «استیطان» همان چیزی است که در عرف وجود دارد و وقتی او سوال کرد، حضرت «استیطان» را توضیح دادند. سوال اضافه ای کردند و حضرت جواب دادند و این جوابی که دادند، یک جواب عرفی است یعنی توضیح «وطن عرفی». ولی به دلیل اینکه در توضیح مفاهیم عرفی معمولا باید از مثال ها استفاده کرد تا مفاهیم عرفی روشن شود، حضرت هم روشنترین مصداقی که برای وطن عرفی وجود دارد را بیان کردند. و آن اینکه شخصی در شهر زندگی می کند و خارج از شهر هم مزرعه ای دارد که به آنجا هم سر می زند. حضرت فرمود اگر شش ماه آنجایی و شش ماه در شهر هستی، آنجا وطن توست. کسی که خانه او در جایی است و مزرعه او در جایی دیگر، تقریبا به همین عدد شش ماه می رسیم. فرق است بین کسی که ییلاق می رود با آنکه مزرعه دارد. آنکه ییلاق می رود، لازم نیست که شش ماه را در جایی بماند ولی کسی که کار کشاورزی دارد، قهرا باید بخشی از سال را در مزرعه و بخشی از سال را در شهر زندگی کند. لذا این خط کشی بر روی عدد و رقم «شش ماه» نیست بلکه بر روی آن چیزی است که غالبا اتفاق می افتد.

و دوم اینکه کسی که شش ماه در جایی زندگی می کند، حتما در آنجا خانه و زندگی هم دارد و نمی تواند که آواره باشد. پس ملاک این تعلق خاطر که شخص آنجا را وطن قرار داده است، این است که خانه و زندگی دارد و شش ماه آنجا زندگی می کند. این یک چیز عرفی است و بیشتر از ملاک عرف چیزی از این روایت بدست نمی آید. این توجیهی بود که مرحوم آقای بروجردی و حاج آقا رضا همدانی بیان کرده بودند.

استدلال آیت الله خوئی

ولی مرحوم آقای خویی به ظاهر این روایت اخذ می کنند و می گویند این تعریف است و بیان مفهوم عرفی هم نیست:

«هذه الصحیحة هی عمدة مستند المشهور حیث تضمّنت تفسیر الاستیطان...»(مستند العروه، ج8، ص244)

این صحیحه، عمده دلیل مشهور است که قائل به وطن شرعی هستند. البته این مشهوری که ایشان فرموده اند، نه مشهور در زمان ما، بلکه مشهور در زمان گذشته را گفته اند که اگر کسی بخواهد وطن داشته باشد، باید ملک داشته باشد و شش ماه اقامت کند و از اینجا «استیطان» را فهمیده اند و ایشان هم همین را تایید می کنند:

«الظاهر أنّ ما فهمه المشهور من دلالة الصحیحة على ثبوت الوطن الشرعی هو الصحیح»(همان، ص245)

آن تفسیر اول(وطن عرفی) را ایشان نقد می کند. اولین نکته ای که در فرمایش آن بزرگواران (مثل حاج آقا رضا همدانی) وجود دارد، این است که وقتی امام فرمودند که نماز تو تمام است، محمد بن اسماعیل بن بزیع چرا سوال کرد که «ما الاستیطان؟»، چون امام احاله به عرف داده بودند و دیگر چه جای سوال کردن نبود. مگر امام می خواهد مفاهیم عرفی را تفسیر کند؟! اصلا این شأن امام نیست. آن وقت برای توجیهش گفته اند که امام لابد مصداق عرفی بیان کرده اند.

مرحوم آقای خویی می فرمایند که سوال محمد بن اسماعیل بن بزیع، سوال بجایی هم بود و باید هم سوال کند و مساله با عرف، حل شدنی نبود. چون امام قبل از این سوال تعبیری بکار بردند که آن تعبیر تفاوت بین «استیطان عرفی» و «استیطان شرعی» را متضّمن می شد و خود امام زمینه این سوال را فراهم کردند. تعبیر قبل از استیطان این بود که «أَنْ یَکُونَ أَنْ یَکُونَ لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یَسْتَوْطِنُهُ». مرجع ضمیر«له» در «ان یکون له»، «الرجل» است و «فیها» یعنی در آن «ضیعه» و ضمیر «ه» در «یستوطنه» (که ضمیر مفعولی است)، باید به «منزل» برگردد. وقتی اما فرمود: «لَهُ فِیهَا مَنْزِلٌ یَسْتَوْطِنُهُ» یعنی «لرجل فی الضیعة منزل یستوطنه المنزل». وقتی حضرت اینطور می فرمایند، سائل باید سوال کند که «ما الاستیطان؟». به این دلیل که آن «استیطان عرفی»، «استیطان فی المنزل» نیست بلکه «استیطان فی البلد» است و وقتی از شخصی سوال می کنند که «اهل کجایی؟»، آدرس شهرش را می دهد، نه آدرس منزلش را. «استیطان»، ربطی به منزل ندارد بلکه وقتی «وطن» را می گوید، کوچکترین واحد «وطن»، یک مزرعه است تا اینکه برسد به یک روستا و آبادی بزرگتر تا برسد به یک شهر. اما اینکه یک شخصی در شهری زندگی می کند و خانه او را وطن بگیریم، نتیجه اش این می شود که اگر در آبادی صد خانه وجود دارد به تعداد خانه ها و منزل ها وطن داشته باشیم. در حالی که اینطور نیست و یک آبادی یک وطن برای همه است. لذا می گویند: «هم ولایتی» و «هم شهری». وطن عرفی اینطور است. پس «وطن عرفی»، غیر از «منزل» است و منزل «در» وطن قرار می گیرد.

ولی امام فرمودند که «مگر اینکه استیطان در منزل داشته باشی». وقتی حضرت این را فرمودند، محمد بن اسماعیل بن بزیع متوجه شد که امام یک چیز غیر عرفی را می گوید و وقتی اینگونه شد، اصلا زمینه را خود امام(ع) ایجاد کردند، نه اینکه سوال او بیجا باشد. یعنی خود امام(ع) وی را تحریک به پرسیدن می کند و چه بسا اگر او سوال هم نمی کرد، خود امام(ع) مقصود از استیطان را می فرمودند. پس سوال در اینجا، جا دارد:

«و هذا أعنی استیطان المنزل أمر لایعرفه أهل العرف و لم یکن معهوداً عند ابن بزیع و لا عند غیره ضرورة أنّ المتعارف من مفهوم الاستیطان لدى الإطلاق إنّما هو استیطان البلد أو القریة أو الضیعة لا استیطان المنزل إذ لایتوقّف التوطّن بحسب مفهومه العرفی على وجود منزل للمتوطّن فضلًا عن الإقامة فیه. فلو فرضنا أنّ شخصاً لم یکن له منزل أصلًا بل یعیش فی الطرق و الشوارع العامّة أو یکون ضیفاً أو کَلا على غیره فی بلدة طیلة حیاته لا شکّ أنّ ذاک البلد وطنه و مسکنه.»(همان، ص246)

لذا اگر کسی در جایی خانه ندارد، نمی گویند که این شخص اهل آنجا نیست و به دلیل نداشتن خانه، بی وطن نمی شود و وطن در جای خودش هست.

«و لأجل هذه الجهة - و اللّه العالم- التفت ابن بزیع إلى أنّه (علیه السلام) بصدد بیان معنى آخر للوطن فسأله متعجّباً بقوله: «ما الاستیطان» نظراً إلى أنّ وجود المنزل غیر لازم فی الوطن العرفی جزماً و على تقدیره لاتعتبر الإقامة فیه قطعا و قد اعتبر الامام(ع) کلا الامرین بمقتضی لام التملیک فی قوله(ع) «الا ان یکون له ...» و تذکیر الضمیر فی قوله: «یستوطنه» فلأجل ذلک احتاج إلى السؤال و الاستیضاح لعدم کون الوطن بهذا المعنى معهوداً عنده و لا عند غیره من أهل العرف و المحاورة کما عرفت.»(همان)

آن وقت امام این را توضیح دادند که:

«أن یکون فیها أی فی الضیعة منزل یقیم فیه أی فی المنزل ستّة أشهر و أنّه متى تحقّق ذلک یتم فیها  أی فی الضیعة متى دخلها و إن لم یدخل منزله و لأجل ذلک جعل الضمیر فی قوله (علیه السلام): «یقیم فیه» مذکراً و فی قوله (علیه السلام): «یتم فیها» مؤنثاً»(همان، ص247)

 و این معنا غیر از معنای وطن عرفی است. چون در معنای عرفی شش ماه توقف در خانه دخالتی ندارد. پس به معنای شرعی از وطن رسیدیم:

«و هذا کما ترى معنى آخر للوطن غیر العرفی إذ العرفی منه لایتوقّف على المنزل فضلًا عن السکنى فیه.»(همان)

 و بعد می فرمایند:

«و یؤیّده بل یؤکّده و یعیّنه التقیید بستّة أشهر ضرورة أنّ هذا غیر معتبر فی صدق العنوان العرفی لتحقّقه بما دون ذلک جزماً»(همان)

 ایشان می فرمایند که از نظر عرف با کمتر از شش ماه هم می تواند محل اقامه انسان، وطن انسان شود. مثلا شخصی در نظر گرفته شود که سال را سه قسمت و یا چهار قسمت می کند و هر فصلی به اقتضاء کارش در یک محلی زندگی می کند. از نظر عرف هر چهارتا وطن او می شود. لذا چهار ماه و پنج ماه و شش ماه دخالتی ندارد و اینکه امام(ع)، شش ماه را بیان کرده اند، برای این است که «وطن»، معنای شرعی داشته باشد:

«کما لو کان له منازل فأقام فی کلّ منها فی کلّ سنة ثلاثة أشهر أو أربعة فإنّه لا إشکال فی أنّ جمیع ذلک أوطان له فلو کان (علیه السلام) بصدد بیان الوطن العرفی کان اللازم التنبیه على الفرد الخفی. فالتقیید المزبور کاشف قطعی عن کونه (علیه السلام) بصدد بیان معنى آخر مغایر للوطن العرفی»(همان)

 این هم از ادبیات خاص آقای خویی است که ایشان، در لابلای مباحثشان، آنچه را که مورد بحث و اختلاف نظر است را به ضرس قاطع اظهارنظر می کنند که شش ماه قطعا کشف می کند که وطن شرعی وجود دارد و مفهوم عرفی مقصود نیست:

«و هو ما کان مشتملًا على الملک أوّلًا و على السکونة فیه ثانیاً و أن تکون السکونة ستّة أشهر ثالثاً و بذلک یتحقق الوطن الشرعی»(همان)

اول اینکه ملک داشته باشی، دوم اینکه سکونت کنی و سوم اینکه شش ماه هم در آنجا مانده باشی. یعنی اقامه که شروع شد و خانه هم خریداری شد و یک ماه توقف کردی، وطن شخص نیست تا اینکه شش ماه را بماند و بعد از شش ماه وطن اوست.

وقتی حاشیه های عروه ملاحظه شود، کسی که روی «وطن شرعی» تاکید کرده است، ایشان است و بقیه مثل خود سید، که تشریح کرده اند، معمولا گرایششان به «وطن عرفی» است. تا اینجا، وجه استظهار این دو نظر از روایت روشن شد.